تقلید از زنان در طیف سنتی حوزه مورد پذیرش نیست

موضوع مرجعیت زنان از جمله مباحثی است که هرچند تاریخی طولانی دارد اما در عمل به‌خصوص در دو دهه گذشته مورد توجه بیشتری قرار گرفته است؛ مسائل مرتبط با این موضوع ابعاد گسترده‌ای دارد که بررسی آن به‌ویژه پس از فرمایش رهبر انقلاب در مورد مرجعیت بانوان در مسائل زنان لازم است.

حجت‌الاسلام محمدهادی فاضل، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه خواهران در این باره سخن گفته است.

این پژوهشگر حوزه اظهار کرد: بحث جدیدی در جامعه تحت عنوان مرجعیت زنان در پی تذکر رهبر انقلاب مطرح شده است؛ البته ابراز این دغدغه از سوی ایشان جدید نیست اما تا به امروز به این وضوح این موضوع را بیان نکرده بودند؛ ایشان حد اعلای نظر خودشان را مبنی بر جواز تقلید و حتی ضرورت تقلید در موضوعات خاص مطرح کردند. این پرسش مطرح است که چه اتفاقی رخ داده که ایشان بر آن تاکید دارند.

وی افزود: این موضوع از یک نظر فقهی است که آیا در فقه چنین مجوزی وجود دارد که زنان بتوانند به مرجعیت برسند به نحوی که همه افراد و یا حداقل فقط زنان بتوانند از آن‌ها تقلید کنند و اگر اصل این کار ممکن است تا چه اندازه و در چه موضوعاتی و برای چه افرادی و آیا مردان هم می‌توانند تقلید کنند؟ صفر تا صد این موضوع فقهی است و اگر نگوییم از ابتدای تدوین علم فقه این موضوع مطرح بوده است، اما لااقل از قرن‌های میانی به تدریج به آن اشاره شده است و فقها در بیان شرایط مرجع تقلید به شرط مردانگی پرداخته و بر آن تاکید کرده‌اند و دلایلی برای آن ذکر کرده‌اند و البته نقدهایی هم بیان شده است.

فاضل تصریح کرد: بحث فقهی از دو نظر باید مورد بررسی قرار گیرد؛ اول اینکه آیا دلیلی برای جواز تقلید از زنان داریم؟ چراکه تقلید موضوعی تعبدی است و هر چه مرجع تقلید گفت مقلد باید بدون طلب استدلال آن را بپذیرد، همچون تبعیتی که از کارشناسان مختلف در امور پزشکی و ساختمانی و … داریم؛ به‌عنوان مثال اگر پزشکی بگوید شما به عمل جراحی نیاز دارید و جانتان در خطر است معمولا بدون دلیل قبول می‌کنیم.

این پژوهشگر در ادامه گفت: بحث دیگر تحقق مانع است به این معنا که اگر ادله برای تقلید از زنان کافی بود، آیا مانعی وجود دارد که اجازه ندهد ما از بانوان تقلید کنیم یا خیر؟ این‌ها همه مباحث فقهی قدیمی است و نگاه عموم فقها عدم جواز به این کار بوده است و می‌گفتند یا در زنان، مقتضی وجود ندارد و اگر هم مقتضی باشد مانع نمی‌گذارد. البته به این نکته اشاره کنم که بسیاری از فقهای متاخر بر این باورند که عدم جواز تقلید به دلیل جنبه‌های جانبی است یعنی در حقیقت مسأله تقلید با مرجعیت مرتبط است و گاه خلط شده، بنابراین اگر اجازه تقلید به زنان را بدهیم موضوع مراجعات به آن‌ها مطرح است و شرع در مراجعات مردان به زنان بسیار حساس است و به سادگی چنین اجازه‌ای نمی‌دهد و این مانع در تقلید از زنان تلقی می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: از نظر تاریخی گزارش‌هایی از مراجعات زنان و مردان به زنان عالمه و فاضله داریم که مسائل خود را از آن‌ها می‌پرسند که البته باید توجه کرد مراجعه برای دریافت پاسخ با تقلید متفاوت است؛ حضرت زهرا (س) که محدثه و فهیمه بودند و حضرت زینب (س) محل مراجعه زنان بودند و درباره حضرت معصومه (س) نیز این نوع گزارش‌های تاریخی وجود دارد اما اینکه تقلیدی بوده است یا غیرتقلیدی چندان مشخص نیست؛ بسیاری از اوقات افراد از یک عالمی اعم از زن و مرد مسئله‌ای را می‌پرسیدند و از حکم خدا اطلاع پیدا کرده و آن را انجام می‌دادند، یعنی وقتی علم ایجاد شد عمل می‌کردند و این کار تقلید نیست.

فاضل بیان کرد: در موضوعات کارشناسی هم این حکم صدق می‌کند؛ به‌عنوان مثال وقتی مکانیک بگوید این کار را باید انجام دهید تا مشکلات ماشین رفع شود، عقل حکم می‌کند که ما این کار را انجام دهیم؛ در موضوعات دینی نیز با رجوع به زنان عالمه، از احکام اطلاع پیدا می‌کرده و آن را انجام می‌دادند و تقلید به این معنا وجود نداشت.

این پژوهشگر علوم دینی اظهار داشت: اگر در برخی موارد دختران و همسران علما محل رجوع مردم برای پرسیدن احکام شرعی و … بوده‌اند، لااقل برای بنده مشخص نیست که این مراجعه، تقلیدی بوده است یا برای آموختن مسائل. نکته دیگر اینکه طبیعتا از نظر اجتماعی زمینه وجود نداشت تا زنان فاضله به مرجعیت تقلید برسند.

وی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب بیان کرد: شاید برآشفتن برخی از سخنان مقام معظم رهبری هم به همین دلیل باشد، چراکه در طول تاریخ امامیه و فراتر از آن چیزی با عنوان مرجعیت تقلید زنان سابقه نداشته است و اغلب نیز فقهای متاخر ما مجوزی در رابطه با این موضوع نداده‌اند، مگر افراد نادری که طرح بحث از سوی آن‌ها نیز نهادینه نشد.

فاضل تصریح کرد: البته نباید بحث را از این جهت نیز نادیده بگیریم که ظاهرا ایشان در این مقام بودند که فضایی باز کنند که جای مباحث طلبگی را دارد و آن اینکه در موضوعاتی که به زنان اختصاص دارد و مردان ممکن است به خوبی به آن پی نبرند چون دچار این مسائل نیستند به جواز تقلید دستور دادند.

این پژوهشگر در ادامه گفت: باید این نکته را در نظر گرفت که بانوان به مسائل مرتبط با خودشان آگاه‌ترند؛ البته این موضوع هم مبتنی بر دو پیش‌فرض است؛ پیش‌فرض اول این است که ما قائل به تخصص در تقلید بشویم که البته نوعا مردان نپذیرفته‌اند اما پس از هجوم مسائل مستحدثه و گسترش علوم جدید که شاید روزانه و ماهیانه چند موضوع وارد می‌شود ناچاریم که تقلید را تخصصی کنیم، به‌عنوان مثال در احکام حج مردم از افرادی تقلید کنند که در حج متخصص هستند ولو زن باشند یا مرد.

ایکنا