تبیین حجاب در عصر مدرن

مسأله حجاب در ایران معاصر یک موضوع چندوجهی و پیچیده است که ریشه در تحولات اجتماعی، دین، سیاست، فرهنگ و تاریخ دارد. حجاب به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و دینی، می‌تواند عاملی برای تقویت احساس تعلق به یک جامعه باشد. اما بدون تبیین درست فلسفه آن، ممکن است به‌جای تعلق، احساس بیگانگی ایجاد کند. نسل جدید در ایران در جستجوی درک معنای حجاب است و این نسل به گفتگوهای صمیمانه‌تر در مورد فلسفه و حکمت حجاب نیاز دارد.

زهرا تاجیک، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل فرهنگی، در گفتگویی به بررسی راهکار تبیین حجاب در ایران معاصر پرداخته است.

تفاوت رویکرد انسان مسلمان با انسان مدرن در تحلیل موضوع حجاب

موضوع حجاب و تبیین آن عمدتاً از سوی افراد با اعتقادات دینی و اسلامی مطرح می‌شود. در اینجا می‌خواهیم بدانیم تفاوت نگاه انسان مسلمان با انسان مدرن در چیست؟

انسان مسلمان، درک خود از جهان و جایگاه خود را از ایمان به خداوند و پیروی از دستورات الهی شکل می‌دهد. او به دنیا و آخرت و رابطه با خداوند ایمان دارد. این نوع نگاه موجب می‌شود که انسان مسلمان در برابر دستورات دینی، مانند حجاب با نگاهی از سر تسلیم و پذیرش با این احکام برخورد کند.

در مقابل، انسان مدرن به‌خصوص در جوامع غربی، بیشتر به عقلانیت محوری و خودکفایی باور دارد. در این دیدگاه، انسان برای خود محوریت قائل است و مفاهیم اخلاقی و دینی به‌طور نسبی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و علایق فردی در اولویت قرار دارد.

این تفاوت در نگاه چگونه بر پذیرش یا رد حجاب تأثیر می‌گذارد؟

در نگاه انسان مسلمان، حجاب نه فقط یک حکم دینی، بلکه یک ارزش محسوب می‌شود که بخشی از فرآیند عبودیت است. با این وجود در نگاه انسان مدرن، حجاب به‌عنوان یک دستور مذهبی برای پوشش، به دلیل تفاوت‌های فلسفی و فرهنگی، به سختی پذیرفته می‌شود. انسان مدرن اغلب از آزادی فردی و اختیار خود در تعیین قوانین اجتماعی حمایت می‌کند، در نتیجه هر گونه دستور دینی که آزادی انتخاب او را با محدودیت مواجه کند، از جمله حجاب را به‌عنوان دستوری نامطلوب تلقی می‌کند.

دلایل تأکید قرآن بر لزوم رعایت عفاف و حجاب

با این وجود در یک نگاه کلی ما با بحران‌های اجتماعی و معنوی انسان مدرن مواجه هستیم. سوال این است که چرا بسیاری از نوجوانان و جوانان ایرانی حجاب را نمی‌پذیرند؟

این موضوع به دلایل مختلفی برمی‌گردد که از جمله مهم‌ترین آنها تغییرات فرهنگی و اجتماعی در جامعه ایرانی است. در جامعه مدرن، آزادی، حق انتخاب و فردیت به ارزش‌هایی محوری تبدیل شده‌اند و این ارزش‌ها در تعارض با دستورات دینی مانند حجاب قرار می‌گیرند.

بسیاری از نوجوانان و جوانان ما، به‌خصوص افرادی که در فضای مدرنیته تربیت شده‌اند، به دنبال پاسخ‌های ملموس به سوالات خود هستند. آنها ممکن است قبول نکنند که به‌خاطر پاداش‌ اخروی خود را ملزم به رعایت حجاب کنند. در نتیجه، عفاف در ذهن این افراد به یک حکم دستوری و بدون توجیه کافی تبدیل می‌شود.

یکی از مشکلات عمده‌ای که انسان مدرن در جوامع اسلامی با آن مواجه است، بحران معنویت است. انسان مدرن به‌دلیل فاصله گرفتن از مفاهیم دینی و تکیه بر خودمحوری و عقلانیت ابزاری، در جستجوی حقیقت و خوشبختی خود به بحران‌های روانی و اخلاقی دچار می‌شود. این بحران‌ها شامل اضطراب‌های وجودی، فقدان هدف معنوی در زندگی، از دست دادن ارتباطات اجتماعی اصیل و ناتوانی در یافتن معنا در زندگی است.

تفاوت در درک انسان‌شناسی و جهان‌شناسی

مگر انسان مسلمان و انسان مدرن چه تفاوت‌هایی در درک خود از هستی دارند؟

انسان مسلمان در جهان‌شناسی اسلامی، جهان را یکپارچه و هدفمند می‌بیند. او خود را بخشی از یک نظام بزرگ الهی می‌داند که به‌دنبال رسیدن به هدف خلقت است؛ یعنی پرستش و عبودیت خداوند. در مقابل، انسان مدرن در جهان‌شناسی خود، اغلب به نظام‌های مادی توجه می‌کند و از نگاه دینی به جهان غافل است. برای انسان مدرن، حقیقت امری نسبی است.

دقت کنید که این تفاوت‌ها در دیدگاه جهان‌شناسی چگونه بر موضوع حجاب نیر اثر می‌گذارد. در جهان‌شناسی اسلامی، حجاب به‌عنوان یکی از آموزه‌های دینی، مفهوم عمیق‌تری دارد.

حجاب به‌عنوان ابزاری برای حفظ پاکدامنی، رعایت حدود الهی و‌ احترام به جایگاه انسان است. با این وجود در جهان‌شناسی مدرن، چنین تفسیری از عفاف معنا ندارد. در این فضا، حجاب به‌عنوان ابزاری برای تحمیل ارزش‌های دینی و اجتماعی و محدودیتی برای آزادی فردی دیده می‌شود.

نقش فرهنگ و تربیت در پذیرش حجاب هم موضوعی است که نباید از نظر دور بماند. چطور می‌توان حجاب را به‌طور مؤثر در جامعه اسلامی ترویج داد؟

برای ترویج حجاب در جوامع مسلمان باید ابتدا مبانی انسان‌شناسانه و فرهنگی آن به درستی درک و منتقل شود. این به معنای آگاه‌ کردن نسل جوان از اهمیت عبودیت و رابطه انسان با خداوند است. باید به جوانان و نوجوانان نشان داد که عفاف تنها یک دستور دینی نیست، بلکه به‌عنوان یک ارزش فرهنگی و انسانی از اهمیت زیادی برخوردار است که می‌تواند به سلامت اجتماعی ‌و روانی آنها کمک کند. همچنین، باید تاکید کرد که حجاب به هیچ عنوان به معنای محدودیت در آزادی‌های فردی نیست، بلکه فرصتی است برای حفظ کرامت انسانی و احترام به خود.

نباید حجاب را فقط در قالب یک حکم دینی و الزامی مطرح کنیم. اگر بخواهیم عفاف به‌عنوان یک ارزش واقعی در جامعه اسلامی پذیرفته شود، باید آن را در چارچوب انسان‌شناسی و جهان‌شناسی اسلامی معرفی کنیم.

باید توضیح دهیم که حجاب نه فقط یک حکم از طرف خداوند، بلکه یک ضرورت برای صیانت از هویت انسانی و حفظ رابطه متعادل با خداوند و دیگر انسان‌هاست.

ویژگی‌های انسان مدرن و بحران‌های هویتی آن

ویژگی‌های انسان مدرن که بر پذیرش حجاب تأثیر دارد، چیست؟

یکی از مهم‌ترین خصوصیات انسان مدرن، عقل‌گرایی و خودمحوری است. انسان مدرن خود را مرکز توجه می‌داند و در نتیجه هیچ دلیلی نمی‌بیند که باید دستورات دینی را بی چون و چرا بپذیرد. ویژگی دیگر انسان مدرن، نسبی‌گرایی است که به‌معنای پذیرش حقیقت براساس تجربه شخصی و به‌صورت فردی است. این ویژگی موجب می‌شود که انسان مدرن هیچ‌گونه حقیقت مطلقی را نپذیرد و دستورات الهی مانند حجاب را به‌عنوان یک امر فرهنگی در نظر بگیرد.

در مواردی، انسان مدرن بر این باور است که باید در دنیا به دنبال خوشبختی باشد و به آخرت فکر نکند. درواقع، انسان مدرن به‌دلیل دوری از مفاهیم دینی، بیشتر به زندگی دنیوی و مسائل روزمره اهمیت می‌دهد. او به‌جای آنکه در جستجوی سعادت ابدی در آخرت باشد، بیشتر به دنبال رضایت از زندگی خود است. این دیدگاه باعث می‌شود که در برابر مفاهیمی مانند حجاب که بیشتر به آخرت مربوط است، مقاومت نشان دهد.

در مجموع به اعتقاد شما برای ترویج فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه چه باید کرد؟

برای حل مشکل حجاب در جوامع مسلمان، باید ابتدا مبانی انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و جهان‌شناسی اسلامی به‌درستی به جوانان تفهیم شود. این کار نه فقط از طریق تعلیم و تربیت، بلکه از طریق کار فرهنگی و رسانه‌ای میسر است.

اگر نوجوانان و جوانان درک کنند که حجاب یک ارزش اجتماعی و انسانی است، و اگر حجاب را در ارتباط با اهداف بلندتر از آنچه که به‌طور معمول در جامعه دیده می‌شود درک کنند، احتمالا پذیرش آن برایشان راحت‌تر شود. در واقع، باید تلاش کنیم تا حجاب را نه فقط به‌عنوان یک دستور مذهبی، بلکه به‌عنوان یکی از راه‌های حفظ کرامت انسانی، سلامت روانی و اخلاقی و نیز ارتباط درست با دیگران معرفی کنیم. در این فرآیند، مهم است که به موازات حفظ و ترویج این ارزش، درک و آگاهی فردی از مفاهیم دینی و فرهنگی افزایش پیدا کند و همچنین فرصت‌های گفتگو درباره حجاب در جامعه فراهم شود.

تسنیم