بانوی فقیهی که مرجع زنان شد

فاطمه ست المشایخ، از زنان نامدار شیعه در قرن هشتم و نهم است که خاندانش به شرف و دانش و فضیلت معروف بودند. او در منطقه شام متولد شد و چهارمین فرزند شهید اول، محمد بن مکی بود. براساس روایت حوزه، ست المشایخ بانویی محترم، فاضل، فقیه و علاقه‌مند به علم بود. در دامان پدر بزرگوارش، تربیت شد و به درجات عالی علم و دانش رسید. کنیه‌اش «ام الحسن» و به ست المشایخ مشهور بود.

تبار و خاندان

«فاطمه ست المشایخ» از فقهای نامداری است که پدر و مادر و اجداد وی، همه از دانشمندان شایسته جهان اسلام محسوب می‌شدند.

وی در خانواده‌ای محترم پرورش یافت و نَسَب او به چهار قبیله بزرگ و مهم عرب در صدر اسلام، یعنی قبیله‌های مطلب، اوس، خزرج و همدان می‌رسید.

شخصیت پدر

پدر فاطمه، شیخ شمس‌الدین محمد بن احمد بن مکی جزینی عاملی شامی مطلبی اوس خزرجی همدانی، مشهور به «شهید اول» است.

وی در یکی از خاندان‌های بزرگ شیعه در روستای جزین، از مناطق جبل عامل به دنیا آمد. شیخ جمال الدین مکی، شیخ اسد الدین ضایغ جزینی، فخر المحققین (فرزند علامه حلی)، تاج الدین سید محمد بن قاسم، سید عمید الدین عبدالمطلب، سید ضیاءالدین و قطل الدین رازی برخی از استادان شهید اول هستند.

العقیده، اربعون حدیثاً، مزار، مجموعه اجازات، دیوان شعر، الفیه، البیان و غایه المراد فی شرح نکت الارشاد و چندین کتاب دیگر از آثار قلمی است که مشهورترین آنها اللمعه الدمشقیه است، وی در سال ۷۶۸ه.ق به شهادت رسید.

شخصیت مادر

مادر بانو فاطمه، بانویی اهل دانش بوده و مورخان، نام وی را در تاریخ «ام علی» ثبت کرده‌اند. در برخی منابع آمده است: دلبل شهرت همسر شهید اول به کنیه ام علی این بود که فرزند میانی وی که علی نام داشت، از دیگر برادرانش عالم تر بود. وی دختر اسدالدین ضایغ جزینی، از فقهای بزرگ جبل عامل بود. ام علی بسیاری از علوم را از پدر بزرگوارش و همسر خویش آموخته بود. شهید اول همواره او را ستایش کرده و زنان را برای آموختن برخی مسائل فقهی به وی ارجاع می‌داد. شیخ حر عاملی درباره این بانوی فقیه چنین نوشته است: «ام علی، زنی با فضل و دانش، پرهیزگار و اهل عبادت بود.»

شخصیت برادران

فاطمه سه برادر داشت:

• شیخ رضی‌الدین ابوطالب محمد که از پدرش حدیث روایت کرده است و شیخ حر عاملی در رابطه با وی می‌گوید: «او دانشمند فاضل و بزرگواری بود که از پدرش و ابن معیه حدیث نقل می‌کرد.»
• ضیاءالدین ابوالقاسم علی که وی نیز فردی دانشمند و اهل تقوا بود که از پدرش و دیگر فقها نقل حدیث کرده است.
• شیخ جمال‌الدین ابومنصور حسن که این برادر نیز فقیه و محقق بود که از پدرش احادیث و روایات را نقل کرده است.

جایگاه علمی

فاطمه ست‌ المشایخ به علم و دانش علاقه بسیاری داشت. او از شاگردان پدرش بود و تا حد امکان از دانش آن فقیه بزرگوار استفاده می‌کرد. پدرش همواره فاطمه را ستایش می‌کرد و شاگردانی را برای آموزش به او ارجاع می‌داد. او نیز در تربیت شاگردانی که پدرش به وی سپرده بود، بسیار دقت و تلاش می‌کرد تا جایی که به او لقب ست المشایخ، به معنای سرور استادان حدیث را داده‌اند. وی از بانوان بزرگ شیعه بود که مراتب دانش، تقوا و همت بلندش برای کسب فضایل در تاریخ به یادگار مانده است. طبق اسناد تاریخی، این بانوی اسلام شناس، حاضر شد تنها در راه رضای خدا و به خاطر دریافت چندین کتاب فقهی بزرگان شیعه و قرآنی که هدیه سلطان علی بن مؤید، حاکم سربداران خراسان به پدرش بود، از همه اموالی که از پدرش به او رسیده بود، بگذرد و آنها را ببخشد.

دریافت اجازه نقل حدیث

فاطمه ست المشایخ از برخی بزرگان مانند پدرش شهید اول و استاد پدرش ابن معیه که از فقهای بزرگ حله و از شاگردان علامه حلی بود و در علم انساب نیز مهارت داشت، اجازه نقل حدیث دریافت کرد.

در نگاه علمای شیعه

تراجم نگاران مشهور شیعه، مقام علمی ست المشایخ را چنین توصیف کرده‌اند:

شیخ حر عاملی درباره او می نویسد: او بانویی عالم، فاضل و فقیه بود و مدح او را از مشایخ شنیده‌ام. او از پدرش روایت می‌کرد. پدرش محمد بن مکی، او را بسیار ستایش می‌کرد و زنان را به پیروی او امر کرده و به آنها توصیه می‌کرد که احکام خاصه زنان و نماز را از او بپرسند.

سید محمد باقر خوانساری درباره این بانو می‌نویسد: فاطمه ست المشایخ که عالمه، فاضله و فقیه بود، در بین زنان شیعه نمونه بود و همتای وی دختر ابن معیه، دختر مولانا مجلسی اول و فاطمه سیده المشایخ است.

 پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ