بازخوانی مدل مدینه و چالش‌های امروز جامعه در اندیشه سیاسی حضرت زهرا(س)

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی جهان‌بانو، در تازه‌ترین قسمت برنامه «سوره» که از شبکه چهار پخش شد، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن قنبریان به تبیین مفهوم شهر ولایی بر اساس آموزه‌های حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، قرآن و نهج‌البلاغه پرداخت. وی در آغاز سخنان خود توضیح داد که در نگاه اسلامی، شهر و جامعه تنها مجموعه‌ای از افراد نیستند، بلکه دارای روح جمعی‌اند. به همین دلیل روایات اهل بیت از مدینه‌ای سخن می‌گویند که «قلب مجتمع» دارد؛ جامعه‌ای که مردم در آن پراکنده نیستند و حول ارزش‌های مشترک گرد می‌آیند. مدینه پیامبر نمونه بارز چنین جامعه‌ای است.

قنبریان با اشاره به هجرت پیامبر به مدینه، این تحول را نقطه آغاز یک نظم نوین اجتماعی دانست. به تعبیر او، اسلام شهری ایجاد کرد که دو ویژگی بنیادین داشت: در آن فقط خدا پرستیده می‌شد و حاکمیت بر پایه عدالت و احسان شکل می‌گرفت. به استناد تفسیر علامه طباطبایی از آیه ۴۱ سوره نحل، شهری که چنین معیارهایی را محقق کند «حسنه دنیا» به شمار می‌رود.

این کارشناس دینی سپس به دو نوع ولایتی پرداخت که پیامبر در مدینه مستقر ساخت. نخست، ولایتی که میان پیامبر و مردم برقرار بود و نظام سیاسی جامعه را سامان می‌داد و امنیت و نظم را تضمین می‌کرد. دوم، ولایتی که میان خود مردم ایجاد شد و پیوندهای اخوت، همبستگی و روابط اخلاقی را شکل داد. او تأکید کرد که این دو گونه ولایت، همراه با عدالت در عرصه قضاوت و در حوزه اقتصاد، جامعه بحران‌زده مدینه را به شهری منسجم و پایدار بدل کرد. پیامبر پیش از آنکه ساختارهای مادی جامعه را تقویت کند، ابتدا بنیان عدالت و روابط انسانی را اصلاح کرد و همین امر به‌زعم قنبریان ستون اصلی جامعه اسلامی شد.

در بخش دیگری از برنامه، قنبریان از چرایی گسست این تار و پود اجتماعی پس از رحلت پیامبر سخن گفت. وی توضیح داد که مسئله از ساختاری که پیامبر بنا کرده بود نشئت نگرفت، بلکه خطاهای محاسباتی مردم، بازگشت به الگوهای قبیله‌ای و شکل‌گیری طبقات اجتماعی موجب این گسست شد. به گفته او، امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه به «کبرا» و بزرگان متکبر هشدار می‌دهد و اعلام می‌کند که وقتی تکبر به حوزه سیاست و اجتماع راه پیدا کند، دیگر تنها یک خصلت فردی نیست بلکه به نظام طبقاتی تبدیل می‌شود و بنیان عدالت را از بین می‌برد. تبعیض در تقسیم بیت‌المال و امتیاز دادن به گروه‌های خاص نمونه‌هایی از این انحرافات است که زمینه‌ساز بحران‌های سال‌های بعد شد.

در ادامه برنامه، بحث به مسائل امروز جامعه ایران و به‌ویژه موضوع حجاب کشیده شد. قنبریان در تحلیل خود تصریح کرد که برخورد با حجاب صرفاً در سطح خیابان و توجه به ظاهر افراد راه‌حل درستی نیست، زیرا این برخورد متوجه معلول است در حالی که علت‌ها همچنان فعال‌اند.

استاد حوزه در این زمینه توضیح داد که مولدهای بی‌حجابی در رسانه‌ها، شبکه‌های نمایش خانگی، فضای مجازی، جریان‌های قاچاق پوشاک و الگوهایی قرار دارند که مدام در حال بازتولید سبک زندگی غیر اسلامی هستند. قنبریان برای تأیید این نگاه به آیات سوره احزاب و سوره نور اشاره کرد که در آنها قرآن بیش از آنکه به خطاکاران سطحی بپردازد، مولدهای بی‌عفتی را مورد خطاب قرار داده است؛ از جمله منافقانی که زمینه‌های فرهنگی بی‌عفتی را فراهم می‌کردند و نیز عبدالله‌بن اُبی که در مدینه تجارت جنسی و ساختارهای فسادآمیز ایجاد کرده بود.

قنبریان تأکید کرد که برای اصلاح وضعیت حجاب، باید از تجربه پیامبر درس گرفت و دو مسیر را همزمان پیش برد. نخست، نقش حاکمیت که باید زیرساخت فرهنگی و قانونی لازم را ایجاد کند؛ از تنظیم بازار پوشاک گرفته تا مدیریت محتوای رسانه‌ای و اصلاح اقتصاد فرهنگی. دوم، نقش جامعه و نخبگان فرهنگی که وظیفه دارند با گفت‌وگو، تبیین و زبان اقناعی، ارزش‌های دینی را منتقل کنند. او این هماهنگی میان مردم و حکومت را «توازن دلنواز» توصیف کرد و گفت که بدون این توازن، هیچ ارزش اجتماعی، از جمله حجاب، به‌طور پایدار در جامعه نهادینه نخواهد شد.

این پژوهشگر مذهبی در پایان با اشاره به خطبه فدکیه و آموزه‌های نهج‌البلاغه گفت جامعه ولایی و عادلانه فقط زمانی شکل می‌گیرد که عدالت، ولایت و فرهنگ‌سازی اجتماعی به موازات یکدیگر باشد. به باور او، اگر ریشه‌های رسانه‌ای، فرهنگی و اقتصادی اصلاح نشود، هیچ اقدام سطحی نمی‌تواند مسئله حجاب را سامان دهد. برنامه «سوره» در این قسمت کوشید با پیوند دادن تجربه تاریخی مدینه به مسائل اجتماعی امروز، الگویی کاربردی برای مواجهه با چالش‌های فرهنگی و اجتماعی معاصر ارائه کند.

گزارشگر: مهتا صانعی