اولین پرستار زن ایرانی که بود؟

در ایران، تا حدود ۲۵ سال پس از آغاز قرن بیستم، حرفه پرستاری به شکل امروزی وجود نداشت. در زمان شیوع بیماری‌های کشنده و واگیردار مانند طاعون و وبا، ثروتمندان از شهرها فرار می‌کردند و این فقرا و مردم عادی بودند که با بیماری دست و پنجه نرم می‌کردند و جان خود را از دست می‌دادند.

اولین آموزشگاه پرستاری ایرانی در سال ۱۳۱۶، با مجوز وزارت فرهنگ راه‌اندازی شد. این آموزشگاه در آن زمان با مدرک دیپلم دبیرستان دانشجو می‌پذیرفت و پس از سه سال، پرستارانی را به جامعه پزشکی کشور معرفی می‌کرد.

اولین بیمارستان رشت، جایی که اولین بانوی پرستار ایرانی در آن برای نخستین بار مشغول به خدمت شد، توسط مبلغان مذهبی آمریکایی در سال ۱۲۹۴ شمسی در محله چهل تن خمیران در خیابانی موسوم به چراغ برق در یک ملک استیجاری افتتاح گردید. این بیمارستان در کنار خود یک آموزشگاه پرستاری هم داشت که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی راه‌اندازی شده بود.

در این سال بانویی از رشت به نام فاطمه توانایی علی‌رغم همه محدودیت‌ها وارد این آموزشگاه شد که چهار سال بعد، فارغ التحصیل و به‌عنوان نخستین زن پرستار نوین ایران در بیمارستانی که از آن یاد کردیم، مشغول به کار شد و در این عرصه جزو پیشگامان قرار گرفت.

این بانوی پرستار پس از ۴ سال تحصیل در این آموزشگاه فارغ‌التحصیل شد و در بیمارستان دکتر فریم آمریکایی و مشغول به خدمت گردید.

عشق و علاقه باعث انتخاب شغل پرستاری شد

در تنها مصاحبه‌ای که از او باقی مانده است که با مجله‌ «اطلاعات بانوان» انجام شده، خانم توانایی دلیل انتخاب این شغل را تنها عشق و علاقه وافر به این شغل ذکر کرده است.

 براساس گفته‌های این بانوی پرستار، او از کودکی به پرستاری علاقه داشته و یکی از بهترین سرگرمی‌ها و بازی‌های وی، پرستاری از عروسک‌هایی بوده که آن‌ها را به‌صورت مریض روی تخت می‌خوابانده است‌.

او در سال ۱۳۱۰ که تصدیق دوره‌ی اول متوسطه را کسب کرد، به دلیل عدم امکان ادامه تحصیل در رشت، در آموزشگاه پرستاری مشغول به تحصیل شد. رئیس این آموزشگاه «میس نیکلسن» بود که پنجاه سال پیش از آن، در ایران آموزشگاه پرستاری تأسیس کرده بود.

۴ سال تحصیل در آموزشگاه پرستاری

خانم توانایی در این مصاحبه درباره تحصیلات خود در آموزشگاه پرستاری می‌گوید: «در همسایگی ما یک خانم اروپایی زندگی می‌کرد و چون علاقه‌ی مرا به ادامه‌ تحصیل دیده بود، وی را پیش خانم نیکلسن برده بود. خانم نیکلسن از مشکلات کار پرستاری از جمله بی‌خوابی‌های شبانه، تحمل نداشتن بیماران و همچنین نظافت کردن مریض‌ها و لزوم فداکاری و ازخودگذشتگی پرستار صحبت کرده و دو هفته به من فرصت داد تا خوب درباره‌ی آن‌چه که گفته بود فکر کنم و اگر تصمیم قطعی گرفتم، برای ثبت نام نزد او بروم. من هم پس از دو هفته سرانجام تصمیم گرفتم که در این شغل مشغول به کار شوم.»

خانم توانایی پس از پایان دوره‌ی چهار ساله تحصیل در همان بیمارستان آمریکایی استخدام شد و دو سال در آن‌جا کار کرد. سپس به تهران آمد و در بیمارستان زنان که امروز بیمارستان «دکتر صالح» نامیده می‌شود، مشغول به کار شد. در آن‌وقت هنوز در تهران آموزشگاه پرستاری تاسیس نشده بود و یک آموزشگاه پزشکیاری وجود داشت که آن هم منحل شد.

ریاست بیمارستان زنان با دکتر صالح بود و او با مشاهده مهارت بالای خانم توانایی، تقریباً اداره‌ی تمام امور بیمارستان را به‌عهده‌ی وی گذاشت. دومین فرزند دکتر صالح در همین ایام در بیمارستان متولد شد و خانم توانایی دو هفته از او و مادرش پرستاری کرد، به‌طوری‌که خانم دکتر صالح به وی لقب «فلورانس نایتینگل» ایران را داد.

خانم توانایی در این مصاحبه در مورد سختی‌هایی که در دوران پرستاری متحمل شده است، می‌گوید: «شما نمی‌دانید من در دوران چهل‌ساله‌ی خدمت پرستاری خودم چه مشکلات و ناراحتی‌هایی داشتم. خوشبختانه امروزه با وسایل جدید و داروهای مؤ‌ثر، کار پرستاری کمی سبک‌تر شده است اما در آن‌زمان‌ها که هنوز پنی‌سیلین کشف نشده بود و مرگ و میر در میان بیماران زیادتر از حالا بود و یا وسایل جراحی به‌خوبی و مجهزی حال نبود، دردسر داشتیم.

در واقع اگر عشق و علاقه‌ی من به حرفه‌ی پرستاری نبود هرگز نمی‌توانستم آن را با آن‌همه مشکلات و دشواری‌ها، ادامه بدهم. من به‌راحتی می‌توانستم تحصیلات خود را دنبال کنم و طبیب بشوم. ولی این کار را نکردم چون می‌دیدم که در کار پرستاری خدمت مؤ‌ثرتری می‌توانم به بیماران بکنم.

در نظر بیاورید که وقتی یک لیوان آب به دست بیماری بدهید و او از شما تشکر می‌کند، چه لذتی به شما دست می‌دهد. این را باید بگویم که گاه بین پرستار و بیمار علاقه و دل‌بستگی خاصی ایجاد می‌شود که بریدن آن ناگوار است و برای من بسیار اتفاق افتاده که به کودکانی که از آنها پرستاری کرده‌ام علاقه‌مند شده‌ام و وقتی از بیمارستان مرخص شده‌اند دچار ناراحتی گردیده‌ام.»

این تلاش‌های مجاهدانه فاطمه توانایی، اولین بانوی پرستار ایرانی یک تحول بزرگ در عرصه درمان و بهداشت کشور محسوب می‌شود. تلاش‌های این افراد امروزه موجب پیشرفت رشته پرستاری در این مرز و بوم شده است. تدریس رشته پرستاری که زمانی از یک آموزشگاه کوچک شروع شده بود، در حال حاضر یکی از رشته‌های پر تقاضا در کشورمان محسوب می‌شود و دانشجویان این رشته در بسیاری از دانشگاه‌های کشور از مقطع کارشناسی تا دکترا در آن مشغول به تحصیل هستند.

زهرا سادات حسینی