ام‌سلمه قاجار؛ شاهزاده‌ای خوشنویس در دربار قاجار

در طول تاریخ پرماجرای ایران، به‌ویژه دوران قاجار، زنان برجسته‌ای در زمینه‌های فرهنگی و هنری نقش‌آفرینی کرده‌اند. یکی از این زنان، ام سلمه قاجار، مشهور به گلین خانم، دختر فتحعلی شاه قاجار است که به دلیل هنر خوشنویسی و دانش گسترده‌اش جایگاه ویژه‌ای در تاریخ دارد.

ام سلمه قاجار؛ شاهزاده خوشنویس در دوران قاجار

ام سلمه نه تنها به عنوان یک شاهزاده قاجاری شناخته می‌شود، بلکه به عنوان زنی فرهیخته و هنرمند در زمینه خوشنویسی و دانش در دربار قاجار جایگاه برجسته‌ای داشت. وی نمونه‌ای از زنانی است که باوجود محدودیت‌های اجتماعی زمان خود، توانست در عرصه هنر و فرهنگ بدرخشد.

تبار و خانواده

ام سلمه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری در تهران به دنیا آمد. پدرش، فتحعلی شاه قاجار، دومین پادشاه سلسله قاجار بود و مادرش، زیباچهر خانم، از خاندان اشرافی تریگاراشویلی گرجستان بود. زیباچهر خانم علاوه بر ام سلمه، دو فرزند دیگر نیز داشت: محمد علی میرزا دولتشاه و یک پسر که در کودکی درگذشت. محمد علی میرزا دولتشاه، با وجود داشتن مادری غیر قاجاری، به دلیل شجاعت و سخنوری، نقش مهمی در تاریخ قاجار ایفا کرد.

ازدواج و فرزندان

ام سلمه با پسر عموی خود، زین‌العابدین، فرزند حسینقلی خان قاجار، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دو دختر و یک پسر به نام محمد جعفر میرزا بود.

تحصیلات و هنر

ام سلمه از کودکی علاقه‌مند به هنر و دانش بود و در زمینه‌های مختلف هنری، به‌ویژه خوشنویسی و تذهیب، آموزش دید. او خوشنویسی را نزد استادان برجسته‌ای چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرا گرفت و در خط نسخ به مهارت قابل توجهی دست یافت. برخی نیز بر این باورند که او تحت تأثیر مکتب خوشنویسی وصال شیرازی بوده است؛ مکتبی که در نسخ‌نویسی ایرانی به اوج خود رسید.

آثار هنری

ام سلمه در خوشنویسی، به‌ویژه خط نسخ، آثار برجسته‌ای خلق کرده است. برخی از آثار او عبارتند از:

یک جلد قرآن به خط نسخ در سال ۱۳۰۲ قمری

مجموعه‌ای از ادعیه و آیات قرآن به صورت مرقع و قطعه‌نویسی

دعای صباح به خط نسخ خفی و شیوه رنگه‌نویسی، نوشته شده در سال ۱۲۵۵ قمری برای معتمدالدوله فرهاد میرزا

کتاب الدعا، نوشته شده روی کاغذ رنگی با جلد ترمه در سال ۱۲۴۳ قمری، به سفارش برادرش محمدتقی میرزا

دو نسخه نفیس از آثار ام سلمه، یعنی دعای صباح و الدعا، اکنون در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند و به نمایش گذاشته شده‌اند. نسخه برگردان دعای صباح به زبان فارسی نیز توسط محمد هادی زاهدی ترجمه شده است.

جایگاه علمی و فرهنگی

ام سلمه به عنوان یکی از زنان فرهیخته و آگاه دربار قاجار شناخته می‌شد. روایت‌هایی وجود دارد که بسیاری از شاهزادگان برای دریافت مشاوره و راهنمایی به او مراجعه می‌کردند. این جایگاه علمی و فرهنگی، او را از سایر زنان دربار متمایز می‌کرد.

مقایسه با دیگر زنان خوشنویس قاجاری

در دوران قاجار، زنان دیگری نیز در زمینه خوشنویسی فعالیت داشتند؛ از جمله ضیاءالسلطنه، دختر دیگر فتحعلی شاه که در خط شکسته‌نویسی شهرت داشت. اما ام‌سلمه به دلیل مهارت بالای خود در نسخ‌نویسی و خلق آثار فاخر، از سایر زنان خوشنویس قاجاری متمایز بود. برخلاف دیگر خوشنویسان مشهور، او به تربیت شاگردان نپرداخت و بیشتر به خلق آثار هنری اختصاصی مشغول بود.

استادان ام‌سلمه

ام سلمه خوشنویسی را نزد استاد برجسته‌ای به نام زین‌العابدین اصفهانی آموخت. زین‌العابدین، معروف به اشرف‌الکتاب، از شاگردان مکتب احمد نیریزی بود و نقش مهمی در تحول خط نسخ ایفا کرد. خط نسخ تا سده یازدهم هجری قمری با خط ثلث آمیخته بود، اما به همت استادانی چون نیریزی و زین‌العابدین، شیوه‌ای نوین در نسخ‌نویسی شکل گرفت که ام‌سلمه نیز از این سبک بهره برد.

اطلاعات پراکنده و مبهم درباره زنان قاجاری

اطلاعات تاریخی مربوط به زنان قاجاری، از جمله ام سلمه، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و ناقص ثبت شده است. در بسیاری از متون حتی نامی از آنان ذکر نشده و به جای نام خودشان، با نام پدر یا همسرشان شناخته شده‌اند. این امر باعث شده است که زندگی و آثار این زنان کمتر در تاریخ مورد توجه قرار گیرد.

نسخه‌های دعای صباح در کتابخانه ملک

در مجموعه خطی کتابخانه ملی ملک، دو نسخه از دعای صباح به قلم ام‌سلمه یافت می‌شود:

نسخه شماره ۵۸: نوشته شده برای حاجی فرهاد میرزا معتمدالدوله در سال ۱۲۵۵ قمری

نسخه شماره ۷۰: نسخه‌ای قدیمی‌تر که در سال ۱۲۴۳ قمری تحریر شده است

نسخه شماره ۷۰ نسخه‌ای نفیس است که اکنون در اختیار علاقه‌مندان هنر و خوشنویسی قرار گرفته است. این نسخه، علاوه بر متن عربی دعای صباح، ترجمه فارسی آن را نیز شامل می‌شود.

خبرفوری