«الزامات تحقق خانواده‌محوری»؛ بررسی ابعاد جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی خانواده ایرانی

خانواده در عصر مجازی و بحران «تنهایی جمعی»

دکتر سهیلا صادقی در این نشست به تحولات پرشتاب خانواده طی دو دهه اخیر پرداخت و هشدار داد که جامعه ایران در حال ورود به عصری است که برخی اندیشمندان آن را «عصر پساانسانی» می‌نامند. به گفته وی، در این عصر نوین، هوش مصنوعی، هویت‌های دیجیتال و جهان‌های مجازی سبک زندگی و حتی مفهوم خانواده را دگرگون کرده‌اند.

وی با اشاره به استفاده روزافزون کودکان و جوانان از تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی گفت: «امروز حتی کودکان از سن سه سالگی روزانه حدود یک ساعت با گوشی همراه بازی می‌کنند. نتیجه این روند، ظهور فرهنگ اتاق خواب است؛ جایی که هر فرد خرید می‌کند، رابطه اجتماعی می‌سازد و حتی عشق می‌ورزد. این امر باعث کاهش روابط مدنی و شکل‌گیری نوعی تنهایی جمعی شده است.»

صادقی همچنین به تغییر الگوهای مادری با فناوری‌های باروری مانند اهدای اسپرم و اجاره رحم پرداخت و پیامدهای اخلاقی و اجتماعی آن را هشدار داد. او افزود: «در گذشته خانواده بر اساس پیوند نسبی یا سببی زن و مرد شکل می‌گرفت، اما امروز در برخی گفتمان‌ها حتی رابطه با حیوان خانگی هم خانواده نامیده می‌شود.»
وی در پایان تأکید کرد: «ضروری است با نگاهی انتقادی پیامدهای اجتماعی و اخلاقی تحولات جدید بررسی شود و تعریف فرهنگی خانواده حفظ گردد.»

ازدواج، باروری و چالش‌های جمعیتی

دکتر فاطمه ترابی با بررسی شاخص‌های ازدواج، طلاق و باروری تأکید کرد: «ازدواج همچنان نقطه آغاز خانواده در ایران است، اما کاهش ازدواج و افت باروری مستقیماً آینده جمعیت را تهدید می‌کند.»

وی یادآور شد که ایران از دهه ۴۰ تاکنون با گذار جمعیتی روبه‌رو بوده و با وجود تصویب «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در سال ۱۴۰۰، شاخص‌های باروری همچنان رو به کاهش است. آمارها نشان می‌دهد تولدها از بیش از ۱.۵ میلیون نوزاد در سال ۱۳۹۳ به حدود ۱.۲ میلیون در سال‌های اخیر رسیده و نرخ خام ولادت نیز از بالای ۲۰ در هزار به کمتر از ۱۲ در هزار کاهش یافته است.

ترابی افزود: «استان‌هایی مانند گیلان و تهران با باروری پایین به‌عنوان پیشران تغییرات جمعیتی عمل می‌کنند.» او همچنین به کاهش نسبت افراد ازدواج‌کرده در همه گروه‌های سنی و افزایش میانگین سن ازدواج و تولد نخستین فرزند اشاره کرد و گفت بین ازدواج و باروری همبستگی مثبت و بین طلاق و باروری همبستگی منفی وجود دارد.

وی همچنین پیشنهادهایی برای عبور از این وضعیت ارائه داد: سیاست‌های جمعیت‌محور باید خانواده‌محور باشند؛ کاهش تبعیض در خانواده به‌ویژه برای زنان ضروری است؛ حمایت‌های اقتصادی باید با ازدواج و پایداری خانواده پیوند بخورند؛ و استفاده از شبکه‌های محلی برای تقویت خانواده‌ها می‌تواند به‌صورت بومی اجرا شود.

پرسش‌های بنیادین درباره خانواده ایرانی

دکتر صابر جعفری با طرح پرسشی کلیدی سخن خود را آغاز کرد: «امروز جامعه ایران چه نیازی را به‌طور دسته‌جمعی احساس می‌کند و خانواده ایرانی چه پاسخی به آن می‌دهد؟» او تأکید کرد بدون داشتن تصویری روشن از «خانواده مطلوب» نمی‌توان وضعیت خانواده را ارزیابی کرد.

به گفته جعفری، بسیاری از پیمایش‌های ارزش‌ها و نگرش‌ها که ریشه در پروژه‌های بین‌المللی دارند، شاخص‌هایی را می‌سنجند که الزاماً با واقعیت خانواده ایرانی تطابق ندارد. او افزود: «خانواده در فرهنگ ما نهادی برای جامعه‌پذیری و انتقال ارزش‌هاست، نه صرفاً یک نهاد اقتصادی.»

جعفری گفت: «با وجود کاهش سرمایه اجتماعی، اعتماد و امید، خانواده همچنان تنها نهادی است که مردم به آن پناه می‌برند، اما این مقاومت شکننده است. اگر خانواده نتواند خدمات و حمایت‌های فعلی خود را ارائه دهد، جامعه با بی‌پناهی اجتماعی مواجه خواهد شد.»

وی با اشاره به داده‌های نگران‌کننده گفت: ۲۷ درصد جوانان هیچ تمایلی به ازدواج ندارند و ۲۸ درصد نیز تمایل اندک دارند.» همچنین خانواده که زمانی مانع مهاجرت نخبگان بود، امروز در مواردی به کاتالیزور مهاجرت تبدیل شده است.

دکتر صابر جعفری نتیجه گرفت که خانواده ایرانی در حال گذار از الگوی جمع‌محور به سمت خانواده سبک زندگی فردی است و هشدار داد: «اگر خانواده نتواند خود را با نیازهای جدید نسل‌ها تطبیق دهد، با بحران جدی روبه‌رو خواهیم شد.»

در پایان نشست دوم «الزامات تحقق خانواده‌محوری» تاکید شد که خانواده ایرانی در سه سطح جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی با چالش‌های عمیق مواجه است؛ از کاهش ازدواج و باروری گرفته تا تغییر الگوهای مادری و سبک زندگی. سخنرانان این نشست تأکید کردند که خانواده همچنان ستون اصلی جامعه ایرانی است و باید با سیاست‌گذاری بومی و حمایت همه‌جانبه تقویت شود.

گزارشگر: مهتا صانعی