اقتدار مرد در سینما و تلویزیون مورد خدشه است

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا زیبایی نژاد، رئیس پژوهشکده زن و خانواده، در نشست علمی با عنوان «اقتضائات تربیت در عصر مدرنیته» به بیان نظرات خود پرداخت.

تجویز لذت‌گرایی در نظام تربیتی عقلانیت فردگرا

زیبایی نژاد با اشاره به تجویز لذت‌گرایی در نظام تربیتی مبتنی بر عقلانیت فردگرا بیان کرد که این نظام به والدین می‌گوید باید در فرزندان خود نگرشی را نهادینه کنند که آن‌ها بتوانند رؤیاهایشان را بر اساس خواسته‌های خود بسازند و به تحقق آن‌ها بپردازند.

والدین باید فرزندان را توانمند سازند تا شاد زندگی کنند و از زندگی بیشترین لذت را ببرند. این نوع تربیت به‌عنوان تربیت فردگرایانه شناخته می‌شود.

وی ادامه داد که در این نوع تربیت، هیچ ارزشی جز خواسته‌های فرد وجود ندارد و به همین دلیل والدین حق ندارند ارزش‌های خود را به فرزندان تحمیل کنند.

از دیدگاه این نظام، ارزش‌ها واقعیت خارجی ندارند و والدین ارزش‌هایی را برای خود خلق کرده‌اند تا از آن‌ها لذت ببرند؛ بنابراین، فرزندان نیز باید ارزش‌های خود را بسازند تا از آن‌ها بهره‌مند شوند.

زیبایی نژاد با تأکید بر نفوذ عمیق عقلانیت فردگرا در جامعه، خاطرنشان کرد که این عقلانیت دارای رسانه، قدرت و علم است و بسیاری از علوم مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و پزشکی به‌نوعی با شبه‌علم آمیخته شده‌اند و در خدمت نظام سرمایه‌داری قرار دارند.

او اشاره کرد که بسیاری از افراد به‌اشتباه علم سکولار را مقدس می‌دانند، درحالی‌که علم واقعی، نوری است که خداوند در دل هر کس که بخواهد می‌افکند و در ذیل عقلانیت توحیدی قرار دارد، نه در چارچوب شبه‌علمی که به عقلانیت فردگرا و پارادایم‌های مدرن و پست‌مدرن وابسته است.

هژمونی مدرنیته و عقلانیت فردگرا؛ چه باید کرد؟

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد با ترسیم شرایطی که عقلانیت فردگرا در رسانه‌ها و ادبیات علمی هژمونی دارد، به این سؤال پرداخت که در چنین شرایطی چه اقداماتی باید انجام داد و به بخش دوم سخنان خود با عنوان اقتضائات تربیت در دوران مدرن وارد شد. وی تأکید کرد که اولویت اصلی در تربیت اسلامی، تربیت بر پایه محبت به خداوند و شناخت صحیح از اوست.

 زیبایی نژاد با انتقاد از تمرکز بر حواشی تربیت و غفلت از هسته اصلی آن، یعنی ربوبیت خداوند، گفت: بدترین مشکل در تربیت اسلامی این است که توجه به تربیت را به جزئیات محدود کنیم.

در واقع، در درجه اول باید محبت به خداوند و ربوبیت او را در ذهن و قلب کودکان نهادینه کنیم. اگر این محبت و ربوبیت به‌درستی شکل نگیرد و دیگران عقلانیت و مفهوم محوری آن‌ها را بسازند، ممکن است فرزندان در مسیر نادرست قرار بگیرند و به اصول بنیادی دین و آموزه‌های اسلامی بی‌توجه شوند. بنابراین، اولویت اصلی در تربیت اسلامی باید بر پایه محبت به خداوند و شناخت صحیح از او باشد.

زیبایی نژاد در ادامه به بمباران اطلاعاتی افراد به‌عنوان یکی دیگر از اشتباهات در عرصه تربیت اشاره کرد و تأکید کرد که مسئله اصلی نه ارائه اطلاعات، بلکه نحوه پردازش آن‌هاست.

او گفت: این بحث بسیار مهم است و باید به آن توجه کنیم. یکی از آثار کلیدی عقلانیت و مفهوم محوری آن این است که هر اطلاعاتی که به ما می‌رسد را بر اساس «مفهوم محوری» تحلیل و رمزگشایی می‌کنیم.

بنابراین، باید بدانیم که اطلاعات چگونه در ذهن و قلب افراد پردازش می‌شوند و بر چه اساسی تفسیر می‌شوند.

وی خاطرنشان کرد: یک اشتباه رایج در تربیت این است که گمان می‌کنیم تربیت صرفاً به معنای آگاهی‌بخشی است و تنها با ارائه اطلاعات می‌توانیم مشکل را حل کنیم. در حقیقت، ما به طور مداوم در حال بمباران اطلاعاتی متربیان، دانش‌آموزان و طلاب خود هستیم و تصور می‌کنیم که این اطلاعات به‌تنهایی کافی است.

 اما سؤال اصلی اینجاست که این اطلاعات در ذهن و قلب آن‌ها بر چه اساسی رمزگشایی می‌شود؟ آیا بر اساس مفهوم محوری توحید و ربوبیت، یا بر اساس مفهوم محوری شادکامی و لذت‌جویی؟

زیبایی نژاد گام نخست و اصلی‌ترین محور تربیت کودک را نشان‌دادن جایگاه خداوند و ایجاد محبت نسبت به او عنوان کرد و توضیح داد که بنابراین، در گام نخست باید بر روی مفهوم محوری کار کنیم.

ایمان رنگ الهی به اعمال شما می‌زند: تقوا و قرارگرفتن خداوند در کانون زندگی

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد با اشاره به آیه ۲۰۱ سوره اعراف که می‌فرماید: «إنّ الذین اتّقوا إذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فأذا هم مبصرون»، توضیح داد که کسانی که به تقوا دست می‌یابند، متقی می‌شوند.

 اما متقی بودن به چه معناست؟ آیا ترس از خدا به معنای وحشتناک بودن اوست؟ خیر، بلکه به این معناست که افراد باتقوا در زندگی خود بر اساس توجه به خداوند تصمیم می‌گیرند و اطلاعات را تحلیل می‌کنند.

دستگاه تحلیلی آن‌ها بر مبنای خدامحوری است و خداوند در کانون زندگی آن‌ها قرار دارد و آن‌ها را هدایت می‌کند.

 متقی کسی است که تحت راهبری خداوند قرار دارد و در نقشه الهی قرار می‌گیرد.

رمزگشایی وسوسه‌های شیطانی در دستگاه پردازش متقین

وی ادامه داد که وقتی وسوسه‌های شیطانی به افراد باتقوا می‌رسد، یاد خدا به آن‌ها می‌رسد و از این طریق می‌توانند پیام ابلیس را رمزگشایی کنند.

 با این رمزگشایی، واقعیت پیام ابلیس برای آن‌ها افشا می‌شود و بوی گند این پیام را حس می‌کنند و درمی‌یابند که این وسوسه در پی گمراه‌کردن آن‌هاست.

خانواده؛ مهم‌ترین کانون انتقال ایمان

زیبایی نژاد با تأکید بر اینکه خانواده هنوز هم مهم‌ترین کانون انتقال ایمان است، بر اهمیت انسجام و ایمانی بودن خانواده به‌عنوان شرایط ضروری تحقق این مهم تأکید کرد و گفت: برای تربیت چنین افرادی، پژوهش‌ها در کشورهای غربی نشان می‌دهد که حتی در جوامع کنونی که فساد بیداد می‌کند، زن و مرد مهم‌ترین کانون انتقال ایمان به نسل بعد است.

 اما کدام خانواده؟ خانواده‌ای که دو ویژگی اصلی داشته باشد: اول، انسجام؛ و دوم، ایمان.

والدین باید با یکدیگر هماهنگ باشند و درگیری نداشته باشند و همچنین باید خود مؤمن باشند و رفتارهای ایمانی از آن‌ها در محیط خانواده نمایان شود.

اقتدار مرد را تضعیف نکنید

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اختلافات احتمالی زوجین در خانواده، حفظ اقتدار مرد در خانواده را یکی از ارکان تربیت صحیح برشمرد و گفت: در شرایطی که هر دو طرف مؤمن باشند، اما انسجام نداشته باشند، مشکلاتی پیش می‌آید.

ممکن است خانمی ببیند که توانایی راهبری شوهرش کمتر از خود اوست و بخواهد مدیریت خانواده را به عهده بگیرد. اما این کار به خانواده آسیب می‌زند. شکاف در راهبری و تکثر در رهبری به خانواده لطمه می‌زند. بنابراین، باید سعی کنید معین همسر خود در رهبری خانواده باشید.

تولید ادبیات ضد پدر در رسانه؛ تصادفی یا برنامه‌ریزی شده؟

زیبایی نژاد موج تخریب اقتدار پدر در فیلم‌ها و سریال‌ها را یک حرکت برنامه‌ریزی شده دانست و توضیح داد که در نظام عقلانیت فردگرا، اقتدار پدر مذموم است.

خانواده‌ای که پدر سرپرست باشد، باید جای خود را به خانواده‌ای مدنی و دموکراتیک بدهد. این روند در سراسر دنیا در حال اجراست و تلاش می‌شود ریشه خانواده‌هایی که پدر در آن‌ها سرپرست است، از بین برود.

این یک توطئه است و برای اجرای آن از ابزارهای مختلفی استفاده می‌شود، از جمله رسانه که به‌ویژه در سریال‌های طنز، ادبیات ضد پدر تولید می‌کند.

وی با ذکر یک نمونه توضیح داد که یک خانم آمریکایی پروژه‌ای درباره بازنمایی تصویر پدر و مرد در سریال‌های طنز کشورش انجام داده است.

 او بررسی کرده که چه درصدی از این سریال‌ها تصویر یک فرد کم‌عقل، بی‌عرضه و مسخره از پدر ارائه می‌دهند.

او دریافت که در دهه ۱۹۸۰، حدود ۱۶ درصد از این سریال‌ها چنین تصویری ارائه می‌دهند و این میزان در دهه ۱۹۹۰ به ۳۰ درصد و در دهه ۲۰۰۰ به ۵۰ درصد افزایش‌یافته است.

 به‌این‌ترتیب، ۵۰ درصد از سریال‌های طنز محتوای ضد مرد و ضد پدر تولید می‌کنند.

پدرسالار و شروع بازنمایی مخدوش از پدر در فیلم‌ها

زیبایی نژاد با انتقاد از بازنمایی‌های ناپسند از اقتدار مرد در سریال‌های ایرانی مانند “پدرسالار” و “ستایش” خاطرنشان کرد که این جریان در کشور ما از دهه ۱۳۷۰ با سریال “پدرسالار” آغاز شده است.

 در این سریال‌ها، با ارائه بازنمایی‌های ناپسند از اقتدار پدر، نقش هدایت و نظارت او تخریب می‌شود و به مخاطب القا می‌شود که پدر تنها باید حمایت کند. سپس در سریال “جراحت” این روند ادامه می‌یابد.

اگر به دهه ۹۰ نگاه کنیم، سریال “ستایش” تصویری زشت از پدربزرگ و جد پدری ارائه می‌دهد. این بازنمایی‌ها باعث می‌شود تصویری که فرزند باید از پدر خود داشته باشد، مخدوش شود و در نتیجه، من به‌عنوان پدر نمی‌توانم نقش راهبری خود را به‌درستی در خانواده ایفا کنم.

اگر پدر خطا کرد چه کنیم؟

مدیر پژوهشکده خانواده درباره نحوه برخورد با خطاهای پدر در خانواده گفت: این نکته بسیار مهم است که مادرها باید تلاش کنند تصویر پدر را مثبت و متعالی نشان دهند.

ممکن است پدر خطاهایی داشته باشد و بچه‌ها این خطاها را بزرگ ببینند. در این میان، نقش مادر این است که به فرزندان بفهماند شخصیت پدر از خطاهایش مهم‌تر است. به این معنا که مادر باید خطاهای پدر را کوچک جلوه دهد و به بچه‌ها بفهماند که مقام پدر مهم‌تر از اشتباهات اوست.

همچنین، اگر پدر خطایی مرتکب می‌شود، مادر نباید در حضور بچه‌ها او را تخریب کند یا علنی از او انتقاد کند. بهتر است در خلوت و به‌دوراز چشم فرزندان، به پدر توضیح دهد که آن کار مثلاً درست نبوده است.

زیبایی نژاد افزود: این نوع تخریب‌ها و انتقادهای علنی می‌تواند به تصویر خانواده آسیب بزند و مخاطرات بیشتری برای روابط خانوادگی ایجاد کند.

ایجاد فضایی محترم و حمایتی نسبت به پدر در خانواده، باعث می‌شود که بچه‌ها احترام به والدین را یاد بگیرند و درک بهتری از مفهوم خانواده داشته باشند.

پدر و مادر؛ ارکان خانواده

زیبایی نژاد با تأکید بر اینکه پدر و مادر رکن خانواده هستند، نه کودک، درباره اولویت همسری بر مادری توضیح داد: بچه باید ببیند که پدر و مادرش مهم‌ترین ارکان خانواده هستند.

این درک زمانی برای بچه ایجاد می‌شود که به این نتیجه برسد که او رکن اصلی خانه نیست. اگر بچه به این نتیجه برسد که خودش محور خانواده است، ممکن است والدین را به بازی بگیرد و این موجب اختلال در روابط خانوادگی خواهد شد.

 اما اگر او متوجه شود که پدر و مادر رکن‌های اصلی خانواده هستند، اهمیت آن‌ها را درک می‌کند و می‌تواند به آن‌ها اعتماد و اتکا کند.

وی توضیح داد: به‌عنوان‌مثال، زمانی که فرزندتان شما را صدا می‌زند و شما با همسرتان در حال صحبت هستید، بهتر است به بچه‌تان بگویید: «صبر کن تا صحبت ما تمام شود.» این کار به او می‌آموزد که شما و همسرتان چقدر مهم هستید و مهم‌تر از او هستید، به‌طوری‌که نمی‌توانید مناسبات و گفت‌وگوهای خود را به‌خاطر او ترک کنید. این نکات را همواره در نظر داشته باشید تا بتوانید خانواده‌ای سالم و متعادل بسازید.

تربیت تعلقی یا اجتماعی؛ کودک باید پایگاه تعلقی داشته باشد

حجت‌الاسلام زیبایی نژاد تربیت تعلقی و اجتماعی را راه مؤثری برای تقویت هویت دینی از کودکی تا بزرگسالی عنوان کرد و گفت: یک نکته دیگر که در تربیت امروز بسیار مهم است، تربیت تعلقی یا اجتماعی است.

تربیت در جمع به این معناست که کودک باید یک پایگاه تعلقی داشته باشد و به جایی احساس تعلق کند. هرچه کودک بیشتر به جایی احساس تعلق کند، از آن بیشتر ارزش می‌گیرد.

برای اینکه احساس تعلق او به خداوند افزایش یابد، باید او را به یک اجتماع ایمانی بکشانید. اجتماعات ایمانی چندین کار انجام می‌دهند:

۱. هویت کودک را به خوبی شکل می‌دهند.

۲. قدرت ایجاد می‌کنند.

اجتماع ایمانی؛ هویت‌بخشی و قدرت‌دهی

زیبایی نژاد هویت‌بخشی و قدرت‌دهی را دو کارکرد اصلی اجتماعات ایمانی برای کودکان دانست و گفت: امروز دخترتان که نه یا ده‌ساله است، چادر سرش می‌کند و به مدرسه می‌رود، اما ممکن است همة کلاس او را مسخره کنند. در ماه رمضان روزه می‌گیرد و وقتی به خانه می‌آید، می‌گوید: «من از فردا روزه نمی‌گیرم و چادر سر نمی‌کنم.» چرا؟ چون احساس تنهایی می‌کند و قوت روحی در او شکل نگرفته است.

اما اگر به یک اجتماع متصل باشد و عضو حلقه‌ای باشد که با آن رفت‌وآمد مستمر دارد و خود را با آن تعریف کند، می‌تواند از آنجا انرژی بگیرد، نشاط پیدا کند و هویت بگیرد. وقتی به مدرسه می‌آید، به بچه‌ها می‌گوید: «من جزو فلان حلقه هستم.»

والدین باید اجتماعات خوبی برای فرزندانشان ایجاد کنند

زیبایی نژاد تدارک اجتماعات خوب و سازنده را یکی از مهم‌ترین وظایف والدین در این زمانه دانست و گفت: والدین باید بتوانند اجتماعات خوبی برای بچه‌های خود ایجاد کنند.

گروهی از خانم‌های متدین، انقلابی و تحصیل‌کرده‌های فوق‌لیسانس و دکتری که در میان آن‌ها طلبه هم وجود دارد، شبکه مادرانه‌ای را راه‌اندازی کرده‌اند. این شبکه‌ها در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، قم و کرمان فعال هستند و حلقه‌های ۱۰ تا ۲۰ نفره در هر محله تشکیل می‌دهند و ارزش‌های خود را به بچه‌ها منتقل می‌کنند و احساس رضایت نیز دارند. این شبکه‌ها و اجتماعات ممکن است بعد از اینکه بچه‌ها به مدرسه رفتند، به‌گونه‌ای دیگر ادامه پیدا کند.

بچه‌ها باید از طفولیت تا بزرگسالی هیئتی باشند

رئیس پژوهشکده زن و خانواده در پایان خاطر نشان کرد: من ایده‌ای دارم که روی آن کار می‌کنم؛ این ایده این است که بچه‌های ما از زمان طفولیت، از مهدکودک تا آخر عمرشان، باید هیئتی باشند.

حالا هیئت به چه معناست؟ یعنی بچه‌ها باید سینه بزنند؟ نه، مثلاً بچه مهدکودک هم می‌خواهد بازی کند. اما مربی مهدکودک باید بازی‌هایی طراحی کند که معانی ذهنی درست را به بچه‌ها منتقل کند و آن‌ها را برای یک پله بالاتر آماده کند.

وقتی به دبستان می‌روند، باید سطح دیگری از فعالیت‌ها را تجربه کنند. حتی نوع ورزشی که به آن‌ها می‌دهید، باید متفاوت باشد.

مثلاً شما بچه‌های ۱۳ یا ۱۴ساله را به باغ می‌برید تا خوش بگذرانند. این خوب است، اما ممکن است کمی آن‌ها را تنبل بار بیاورد. در فضای فردگرایانه هم این نوع فعالیت‌ها انجام می‌شود، اما شما می‌توانید کار دیگری انجام دهید. مثلاً می‌توانید آن‌ها را به کوهنوردی ببرید. با این کار، از مسیر رنج و سختی‌های کوهنوردی، وقتی به بالای کوه می‌رسند، می‌بینند چقدر هوا خوب است و منظره‌ها چقدر زیباتر است. آن‌ها پس از یک زحمت و تلاش، کیف می‌کنند.

در چنین فرایندی این نکته را به آن‌ها می‌آموزید که «نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود» و برای لذت‌های پایدار باید رنج‌های سازنده را تحمل کنند. این مسائل می‌تواند از طریق این نوع ورزش‌ها و فعالیت‌ها به آن‌ها منتقل شود.

مفتاح