از انکار تا احیا: نقش زنان در حفظ مذهب ارتدوکس در روسیه

به عنوان گزارشگر پایگاه خبری تحلیلی جهان‌بانو، در نشست علمی «از انکار تا احیا: نقش زنان در حفظ مذهب ارتدوکس در روسیه از شوروی تا امروز» که با همکاری دفتر بین‌الملل و معاونت پژوهش جامعه‌الزهرا(سلام‌الله‌علیها) برگزار شد، حضور یافتم.

در فضایی آکنده از کنجکاوی علمی و احترام متقابل فرهنگی، خانم دکتر النا سرگیونا روگاتینا، استاد برجسته گروه مطالعات اسلامی حوزه علمیه ارتدوکس قازان روسیه، روایتی عمیق، مستند و تأثیرگذار از مسیر پرفرازونشیب زنان مؤمن ارتدوکس ارائه داد. نشست به زبان روسی و با ترجمه همزمان فارسی برگزار شد که این خود بر غنای بین فرهنگی این گفتگو می‌افزود.

ایشان با مروری بر تاریخچه کلیسای ارتدوکس روسیه آغاز کرد و سپس به قلب مبحث، یعنی دوران سرکوب سیستماتیک دین در اتحاد جماهیر شوروی پرداخت. دکتر «روگاتینا» با ذکر مثال‌های عینی توضیح داد که چگونه حکومت کمونیستی، با وعده برابری و پیشرفت، به طور فعال به محو هویت دینی و نقش سنتی خانواده همت گماشت.

در این بخش، تأکید ایشان بر این نکته بود که در آن سال‌های سیاه، زنانی که اغلب به عنوان مادران و بابوشکاها(مادربزرگ‌ها) شناخته می‌شدند، تبدیل به ستون‌های نامرئی مقاومت شدند. آنان در آشپزخانه‌ها، پشت درهای بسته، و در خلوت کامل، نه تنها آیین‌های کوچک دینی را زنده نگه داشتند، بلکه با زمزمه دعاها و نقل داستان‌های کتاب مقدس برای کودکان، رشته ارتباط نسل‌ها را از گسستن نجات دادند. به تعبیر جالب ایشان، این زنان، الهیات را از کلیساهای بسته به فضای آشپزخانه‌ها منتقل کردند.

اما بخشی از سخنان دکتر روگاتینا که برای حاضرین به ویژه الهام‌بخش بود، تحلیل ایشان از نقش زنان در دوره احیای چشمگیر پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ بود. وی در ادامه توضیح داد که با باز شدن فضای سیاسی، این‌بار زنان نه در نقش منفعل، بلکه به عنوان فعالانی پیشرو و سازمان‌یافته ظاهر شدند.

 گروه‌هایی موسوم به روسری‌های سفید، متشکل از همان مادران و مادربزرگ‌های دوران سرکوب و نیز زنان جوان‌تر مشتاق، به میدان آمدند. دکتر روگاتینا خاطرنشان کرد که فعالیت این زنان فراتر از بازسازی فیزیکی کلیساهای ویران شده بود. آنان بازسازی حافظه تاریخی و معنوی یک ملت را بر عهده گرفتند و کلاس‌های سوادآموزی دینی در پارک‌ها و آپارتمان‌ها تشکیل دادند، غذاهای مذهبی سنتی را تهیه کردند و به آموزش آیین‌هایی پرداختند که نزدیک به هفتاد سال در خفا انجام شده بود. به گفته سخنران، این زنان بودند که دین را از یک مالکیت خصوصی مخفیانه به یک دارایی عمومیِ زنده تبدیل کردند و آن را به قلب جامعه بازگرداندند.

در بخش پایانی، استاد حوزه قازان به تحلیل وضعیت پیچیده و چندوجهی زنان ارتدوکس در روسیه معاصر پرداخت. از یک‌سو، زنان امروز در مقایسه با گذشته از آزادی‌های اجتماعی بیشتری برخوردارند؛ در مشاغل مختلفی از جمله در نهادهای وابسته به کلیسا فعالیت می‌کنند، انجمن‌های خیریه زنان قدرتمندی دارند و مادران کشیش‌ها نقش مهمی در آموزش مذهبی در کلیساهای محلی ایفا می‌کنند. از سوی دیگر، دکتر روگاتینا به محدودیت‌های درون‌ساختی کلیسای ارتدوکس اشاره کرد که بر پایه تفسیر سنتی از متون، مناصب کشیشی و اسقفی را تنها برای مردان مجاز می‌داند.

 بنابراین، اگرچه زنان موتور محرکه احیا در پایین‌ترین و میانی‌ترین سطوح بودند، اما سقف شیشه‌ای معینی در سلسله مراتب رسمی کلیسا وجود دارد. با این‌حال، ایشان بر تأثیر غیرمستقیم و قدرتمند زنان بر فضای کلان جامعه تأکید کردند؛ تأثیری که از طریق همین نهاد خانواده، آموزش نسل جوان و حتی مشارکت در شکل‌گیری گفتمان عمومی در موضوعاتی مانند خانواده و اخلاق اجتماعی اعمال می‌شود.

حضور در این نشست، فرصتی مغتنم برای درک یکی از جنبه‌های کمتر شناخته شده تاریخ معاصر روسیه بود. روایت دکتر النا سرگیونا روگاتینا، فراتر از یک تحلیل تاریخی خشک، ادای احترامی به نقش تحول‌آفرین زنان در حفظ هویت یک ملت بود. داستان آنان، داستان گذار از قهرمانی مخفیانه در دوران وحشت به مشارکت فعالانه در دوران بازسازی است. این گزارش، گوشه‌ای از عمق مطالب ارائه شده را منعکس می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه اراده و ایمان گروهی از زنان می‌تواند میراثی معنوی را از پرتگاه نابودی نجات داده و آن را به آینده ای پرامید پیوند بزند.

گزارشگر: فائزه آقامحمدی