نقش زنان در برگزاری آیین شب یلدا

مراسم شب یلدا که طولانی ترین شب سال است، یکی از اصیل ترین آموزه‌های سنتی در باور ایرانیان باستان بوده که میراث دار آن‌ها در فرهنگ و آداب و رسوم کشورمان ایران است. یلدا به فاصله زمانی بین غروب آفتاب در ۳۰ آذر ماه (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول دی ماه (اولین روز زمستان) گفته می‌شود. کلمه چلّه نیز مخفف واژه چهل و نشان ‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (نه الزاماً چهل روز) است.

بنا بر نقل‌های موجود، ایرانیان باستان یلدا را روز برابری انسان ها با یکدیگر می‌دانستند و همه افراد از فقیر تا غنی لباس های ساده می‌پوشیدند تا یکسان بنظر بیایند.

گرامی داشت این آیین، فرصت مناسبی برای پاسداشت فرهنگ مادری و اتحاد قومیت­ های مختلف در کشورمان است.

آیین های مخصوصی برای این شب در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود که گاهی مشترک و در برخی موارد با یکدیگر متفاوت است که می‌توان به شاهنامه خوانی، تفأل به دیوان حافظ، صله رحم، قصه گویی بزرگان، خوراکی های ویژه و… اشاره کرد.

نقش پر رنگ زنان در شب یلدا

هرچند که برگزاری مهمانی شب یلدا و آماده سازی ملزومات آن در خانواده‌ها اغلب بر عهده زنان است اما در برخی از نقاط کشورمان، بانوان آیین های مخصوص به خود را دارند و سهم بزرگی در پاسداشت فرهنگ مادری ایفا می‌کنند.

 همدان

«فال سوزن» یکی از آیین‌های شب یلدا در استان همدان است که در برخی از مناطق دیگر ایران نیز برگزار می‌شود. در این مراسم افراد دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر تکه پارچه‌ای که نبریده و آب ندیده باشد سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعر‌های پیرزن را به عنوان فال خود تلقی می‌کنند. همچنین در مناطق دیگر این استان در شب یلدا تنقلات مناسب با آن و هوای هر منطقه خورده می‌شود. در ملایر و تویسرکان، کشمش و مویز و گردو نیز خورده می‌شود که از رایج‌ترین خوراکی‌های موجود در این شهرستان هاست. همچنین در شهرستان آجین تنقلات و میوه برای دختری که نامزد شده توسط خانواده داماد برده می‌شود. این مراسم یکی از رسوم قدیمی این منطقه است.

قزوین

مراسم «شب چره» از جمله آیین‌های مرسوم شب چله در قزوین و همدان است که عبارت است از میوه‌های مختلف خشک و تازه که به طور معمول در این شب خورده می‌شوند. مردم قزوین اغلب برای مراسم شب چله در خانه بزرگتر‌های خانواده گرد هم می‌آیند و به همین دلیل است که اغلب مادربزرگ‌ها شب چره را آماده و بر سر سفره می‌آورند. در برخی مواقع که مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات تاخیر می‌کنند کوچکتر‌ها شعر «هر که نیارد شب چره – انبارش موش بچره» می‌خوانند و مادربزرگ شب چره را زودتر بر سر سفره می‌آورد. رسم فرستادن هدیه به خانه عروس در شب یلدا در قزوین نیز مرسوم است و به این مراسم «خونچه چله» می‌گویند.

فارس

شهر شیراز در استان فارس از جمله شهر‌های ایران است که آداب خاص و جالبی در رابطه با شب یلدا در آن رواج دارد. یکی از مراسم‌هایی که در شب یلدا و در بین زنان انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است و زنان در این شب نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند. پس از آن یک دختربچه می‌آید و نشانه‌ را از داخل کوزه خارج می‌کند و سپس فردی به صورت فال شعری از دیوان حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده به فالش پی می‌برد. حافظ‌ خوانی نیز از جمله مراسم‌های شب یلدا برای شیرازی‌هاست.

نایین

در روستاهای اطراف شهرستان نایین مادربزرگ خانواده پیش از طلوع آفتاب به مناسبت این جشن در تنور خانه آتش روشن می‌کند. پخت آش جو و نان سنتی ساده و شیری در تنور گلی یکی از آیین‌های خوش‌طعم و عطر نایینی‌ها برای یلدا است که همه اعضای خانواده را از این شب بزرگ با خبر می‌کند.

بادرود

خانم خانه در تنور محل پخت نان، در نزدیک‌ترین خانه محله، آش‌های محلی در دیزی‌های گلی طبخ می‌کند. این غذای مخصوص در صبح روز اول دی در مجمع مسی ریخته شده و بر روی کرسی خانه قرار می‌گیرد و افراد خانواده به خوردن آن مشغول می‌شوند. در شب یلدا نیز اغلب پخت نوعی آش ارزن، جو و یا نوعی آش با ماش و کدوی محلی رواج دارد.

قشقایی

عصر روز ۳۰ آذر بانوان برای پخت آش محلی با حبوبات مخصوص گرد هم می‌آیند تا آش پیرزنی را برای سلامتی خانواده و فامیل بپزند تا برای شام در کنار هم میل کنند.

شب یلدا برای قشقایی‌ها نماد شادی و جشن و سرور است و یکی از برنامه‌های مرسوم یلدا «آسانک خوانی» است؛ آساناک که ترکیبی از «آس» و «آنا» ست به معنای دختری است که مادرش اهل قبیله «آس» است و کسی که چنین مادری دارد زیبای ایل و سرزمین قشقایی‌ها محسوب می‌شود.

ساکنان برخی نقاط ایران از جمله زنان و دختران تکاب در این شب حنا می‌بندند.