نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
بی تردید پیش از اسلام، در میان ایرانیان باستان سوگواری برای امور دردناک و عزاداری و مصیبت‌ها انجام می‌شده و گویی این امر با طبع غریزی آدمی سرشته است، اما پس از ورود اسلام به ایران این سنت پیوند عمیقی با سمبل‌ها و ارزش های اسلامی یافت؛ با مرور زمان، با تحولاتی که در گرایش‌های اعتقادی مردم در مناطق گوناگون صورت گرفت، ارزش های اسلامی جانشین برخی سنت‌ها شد و یا مسلمانان برای پیشبرد اهداف خود از این آیین ها بهره بردند، در نتیجه مراسم و آئین‌ها شکل اسلامی به خود گرفتند که تعزیه یکی از این سنت‌هاست.
سنت‌ها و آئین‌های ملی مذهبی ایرانیان پس از اسلام تا عهد قاجار فراز و فرودهای بسیاری یافتند؛ از زمانی که آل بویه شیعی بر مسند قدرت سیاسی تکیه زدند و آئین‌های شیعی را رسمیت بخشیدند و وارد عرصه حیات اجتماعی کردند تا زمان صفویان این سنت‌ها به شکل‌های مختلفی تداوم یافتند. در این دوره با اعلام تشیع به منزله مذهب رسمی بیش از هر زمان دیگری احیای آداب و سنن در دستور کار قرار گرفت، اما در همه این ادوار، مردان یا نقش آفرینی آنان بود که خودنمایی می‌کرد. تا اینکه در زمان قاجار و در پی تحولاتی که در نگرش حاکمیت و مردم پیدا شد، به تدریج راه‌های ورود زنان به صحنه‌های اجتماعی گشوده شد.
در اين دوره، زنان با شركت و مشاركت در عزاداري و تعزيه و نيز در مراسم مذهبي هم به صحنه آمدند و هم به ماندگاري و توسعه آن مراسم ياري رساندند. بنابراين، شناسايي و كشف چرايـي و چگونگي نقش‌آفريني زنان در آداب و رسوم محرم از نقاط برجسته تاريخ زنان در اين دوره است.
روضه‌خواني، زيارت و اين قبيل اعمال ديني، كه در اين ايام به وفور مورد توجه قرار داشت از جانب زنان، گاه به صورت مستقل صورت مي‌گرفت و حق آزادی جدیدی را برای زنان به ارمغان می آورد.
محدوديت عرصه‌هاي فعاليت براي زنان، حتي براي زنان بسياري كه در دربار حكومتي مي‌زيستند، آنان را به دنبال فرصت‌هايي براي ابراز وجود يا حضور در جمع مي كشاند و «هر جا تعزيه اي بر پا مي شد، جمعيت زيادي به خصوص زن ها در آن حاضر مي‌شدند» (مستوفی، ۱۳۸۶: ۱/۴۲۴)
زنان مدت‌ها پيش از آغاز محرم براي شركت در مراسم مربوط خانه را سیاهپوش کرده و خوراکی های خاصی اعم از عدس بو داده (موثر برای اشک چشم) نبات، قلیان و… تدارک می‌دیدند.
اولین تعزیه زنانه ایران در این دوره و به دست «قمر السلطنه»، دختر فتحعلی شاه قاجار صورت گرفت و از آن پس هر ساله در دهه محرم برقرار بوده است. تعزيه‌هاي زنانه را بازيگران زن و با روي باز اجر ا مي‌كردند. پيرمردي مشهور به معين البكاء (تعزيه گردان) اشعار مخصوص تعزيه را از طريق خواجه‌ها كه سواد داشتند به زنان حرمسرا ياد مي داد و اين زنان كه بر تعزيه‌خواني مسلط مي شدند لقب «آخوند» یا «ملا» می‌گرفتند.
در ايام محرم به جز تعزيه كه مهم ترين و بزر‌گترين محفل عزاداري بود، روضه خوا‌ني نيز امري مرسوم بود. البته اين مجالس در ابتدا از سوي مردان برپا و اداره مي‌شد، اما زنان خود را ازاين فرصت محروم نكردند و براي اولين بار در عهد ناصري زنان روضه‌خوان شدند.
مجالس روضه زنانه، مانند تعزيه گرداني، از مخالفت علما به دور نماند، چنان كه بيرجندي در بيان شرايط اهل منبر، شرط يازدهم را به مردبودن اختصاص مي‌دهد و مي‌نويسد: «شرط يازدهم آن كه مرد باشد كه بر منبر موعظه مي‌رود نه زن، چه منبر جاي با شأني است ومجلس حضرت خاتم الانبيا و ملائكه است… چنان بي حيايي در طايفه زنان شيوع يافته كه اگر بتوانند و به ايشان واگذارند در محكمه شرع هم مي نشينند…
نقش زن در سنت نذر و نذري دادن به گونه‌اي است كه مي توان آن را منحصر به آنان دانست و اگر زنان نبودند، اين رسم ديني مذهبي از كارايي و گستردگي باز مي‌ماند. مراسم تعزیه و روضه خوانی زنانه، آنها را وارد حیات اجتماعی جدیدی کرد و از آن طريق به عرصه كنش‌هاي اجتماعي وارد شدند و با اين كه در برخي موارد با مخالفت صريح متصديان ديني مواجه شدند، اما دست از تلاش خويش برنداشتند و با اين كنش‌گري خود، هم مسير جديدي فراروي زنان پس از خويش گشودند و هم در توسعه مراسم مذهبي گام برداشتند. در اين زمان بود كه زنان، تعزيه و ارتباط عميق معنوي خود با بزرگان دين را راهي موجه و مقبول براي آزادي و حقوق تام خود ديدند و در دوره هاي بعد اثر اين اشتراك در انقلاب های تنباكو، مشروطيت، و در نهايت نهضت انقلاب اسلامي نمايان مي‌شود. بنابراين، نقش آفريني زنان در محرم در بسط سنت‌هاي مرتبط با اين آئين ديرينه مثمر ثمر و از عوامل ثبوت آن در تاريخ ايران اسلامي شد؛ از آن پس به مرور زمان در اقصی نقاط آیین ها و عزاداری های زنانه شکل گرفت و با گذشت سال‌ها همچنان انجام می‌گیرد. در ادامه به معرفی آیین های عزاداری زنانه در شهر های مختلف می‌پردازیم:
چایینه خوانی ایلام
چایینه خوانی سنت دیرینه زنان ایلامی است که در روز های هفتم تا دهم محرم برگزار میشود، چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع) در روز دهم که معروف ترین آن چایینه حضرت قاسم (ع) می باشد. در این مراسم دختری جوان و مجرد با تن پوش سبز رنگ به عنوان (عروس قاسم) حاضر میشود و مداح زن که به آن ملایه میگویند شروع به خواندن اشعاری میکند. سپس زنی در حین اجرای مراسم عروسی کفنی آغشته به خون را به وسط میدان می‌آورد (که نشان از خبر شهادت قاسم در عروسی را دارد) پس از آن، چایینه خوان از حالت شادی خارج شده و با روشن کردن شمع و انداختن چادر سیاه بر روی عروس مراسم عزاداری آغاز شده و ملایه به روضه خوانی می‌پردازد.
هفت منبر بیرجند
این مراسم یکی از آیین های خاص و کم نظیر ماه محرم بشمار می‌رود که در فهرست میراث معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است برگزار کنندگان این مراسم بانوان خدام اماکن هستند که در عصر تاسوعا با انداختن پارچه ای مشکی بر روی منبر و گذاشتن آن در نزدیکی درب مسجد و حسینیه آماده پذیرایی از عزاداران میشوند. بانوان شرکت کننده در این مراسم پس از نیت کردن شمعی را درون سینی و کنار این منابر روشن کرده و نذورات خود را از قبیل خرما و پول و… درون این تشت ریخته و تا هفت مسجد و منبر ادامه می دهند.
خاکسپاری قزوین
مراسم خاکسپاری شهدای کربلا که به صورت نمادین انجام میشود در قزوین به آن «سوم امام» گفته میشود. این مراسم در روز دوازدهم محرم انجام شده و زنان پیکر ها را به مسجد اصلی شهر میبرند.
هوی هوی کهگیلویه و بویراحمد
زیلایی یکی از مناطق محروم این استان است که زنان از شب اول عزاداری خود را بصورت آیینی به نام «هوی هوی» اقامه میکنند. در این مراسم یک زن مسن وسط دایره قرار گرفته و شروع به خواندن اشعار پر سوز و گداز میکند و گوشه چادر خود را به نشانه عزا به دست گرفته و به شانه می اندازد و بقیه زنان به دنبال او «شروه» میخوانند، پس از پایان مراسم عزاداری ، آنان مشغول تهیه نذری میشوند.
تمثیل حجله قاسم بوشهر
شب هشتم زنان بوشهری حجله قاسم می بندند سینی هایی با پوشش پارچه سبز رنگ که حاوی حنا، شمع، شیرینی،میوه و مشکل گشا است از طرف بانی مجلس و هر کسی که نذری دارد مهیا می شود زنان در حالی که روی خود را پوشانده سینی‌ها را روی سر می گذارند و وقتی روضه به اوج خود رسید با دستور سرخوان ۲ نفر در حالی که خود را به طور کامل پوشانده به عنوان عروس و داماد بیرون می آیند و پشت سر آنها زنان در حالی که سینی ها را بر سردارند در یک مسیری مشخص می‌گردند و جیغ می‌کشند و مابقی زنان نیز که در مجلس حضور دارند به عزاداری می‌پردازند.
به گفته بی بی رباب در این آیین این نوحه ها سروده می شود “روی تو شاد ای پسر عمو، واویلا نوعروست آمده، دختر عموی رشیدت واویلا” زنان شروع به جیغ کشیدن و عزاداری کردن می کنند.
سینه‌زنی ایستاده زنان بوشهری
این آیین از جمله آیین های سنتی است که با شماره ۲۵۱۱ در تاریخ ۲۱ دی‌ماه ۱۴۰۰ به عنوان یکی از آثار ناملموس استان بوشهر در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
این آیین مذهبی زنان بوشهری با بستن گهواره شیرخواره امام حسین (ع) به آرامی و با خواندن آواز معروف لالایی آغاز میشود؛ نوایی که حالا بیشتر مردم کشور با آن در تیتراژ پایانی سریال مختار نامه آشنا هستند.
بی‌بی رباب یوسفیه بانی حسینیه زیارتی‌ها در باره این بخش از “عزاداری سرپایی زنان بوشهر”، توضیح میدهد: زنان محل با نوای “اصغر بیا خوابت کنم در گهواره نازت کنم، ای اصغر صغیر من، طفل نخورده شیره من” گهواره علی اصغر را با پارچه های رنگی می‌بندند.
پس از ذکرها و آوازهای سوگواری، نوحه‌خوانی آغاز میشود در نوحه‌خوانی نخست زن‌ها به صورت نشسته در حالی که با یک دست بر پا و با دست دیگر بر سینه خود می‌کوبند در جواب نوحه‌های سرخوان همخوانی میکنند.
پس از گذشت حدود نیم ساعت نوحه‌خوانی به صورت نشسته، به دستور سرخوان عزاداری وارد مرحله تازه‌ای میشود. در ادامه زنان سوگوار حسین و اهل بیت بزرگوارش به عزای “سرپایی” می ایستند؛ ثابت به دور گهواره علی اصغر حلقه می‌زنند سرخوان پس از خواندن واحد با خواندن نوحه‌هایی با ریتم تندتر و موضوع مهیج‌تر، به تدریج مراسم را به اوج می‌رساند تا جایی که بعضی از عزاداران هنگام سینه‌زنی با چپ و راست کردن شانه‌های خود حالت خَلسِه به خود می‌گیرند.
«کِل وارونه» ( این نوا که در سوگ جوان‌ها از عمق جان زنان بوشهری برمی‌خیزد، طولانی‌تر از کِل‌های شادی و همراه با جیغ است)، این نوای زنان بوشهری سینه غم را می‌شکافد.
تعزیه خوانی زنان در گیلان
این تعزیه ها همانند تعزیه مردان بوده و از ابزار و سلاح های جنگی و با پوشش مردانه برگزار میشود. تعزیه در محیط های بسته انجام میشود و فقط زنان مجاز به دیدن آن هستند. از نکات قابل توجه آن اجرای مراسم به زبان گیلکی یا ترکی می باشد.
زنان بنی اسد آستانه اشرفیه
در این مراسم بیش از پنج هزار از زنان آستانه با لباس عربی و در دست گرفتن بیل های چوبی و دسته های کاه که در گویش محلی به آن «کلوش» میگویند واقعه دفن شهدای کربلا بصورت نمادین که توسط زنان بنی اسد انجام شد را بازسازی میکنند.
آیین میدان خوزستان
زنان عرب در جنوب خوزستان در حالت ایستاده و با ضرب آهنگی تند، ذکر مصیبتی از زبان ملایه می شنوند که به آن میدان گفته میشود. آیینی که به عنوان یکی از موارد ناملموس کشور با عنوان «آیین زنان عرب» به ثبت رسیده است. ملایه اقامه عزا را در سه مرحله انجام میدهد؛ مرحله اول «نعی» یا بیان سوزناک، مرحله دوم «لطم» یا سینه زنی نشسته و مرحله سوم «میدان» سینه زنی تند و ایستاده صورت می گیرد که هرکدام اشعار خاص خود را دارند.
لال پلو گیلان
زنان گیلانی که در خانه مریض دارند، در ایام محرم با پوشیدن لباس مشکی و صورت خود به خانه هایی میروند که غذای شیرین پلو دارند و با کفگیر به درب خانه می‌کوبند و غذای نذری برای شفای مریض خود می‌گیرند. از آنجایی که در این مراسم هیچکس حرفی نمی‌زند به آن لال پلو گفته میشود.
چهل منبران لرستان
در این مراسم زنان و دختران لرستانی با پوشاندن چهره خود به چهل سقاخانه یا تکیه با چهل قند یا نبات با پاهای برهنه به قصد ادای نذر می روند و شمع روشن میکنند.
گفتگوی جهانبانو با بانوان حاضر در مسیر مشایه
آشنایی با اولین موکب بین المللی زنانه
جملات کوتاه برای تشکر از بانوان خادم عراقی
چند توصیه برای مادران جهت در پیادهروی اربعین
به پاس ۱۰۰۰ روز خدمت
جریان مقاومت، جریانی است که باید همچنان خون تازه در آن دمیده شود
سختترین و سوزناکترین درد بشر، درد فراق است
مردم خوب میدانند چه کسی خدمتگزارشان است
یادبود بانوان آمل برای شهید رئیسی و شهدای خدمت