گمانه زنی هایی در ارتباط با جنبش من هم/این جنبش تا چه اندازه موثر واقع شده است؟

جنبش METOO پس از چندین سال از آغاز فعالیت آن هنوز در کشورهای مختلف جریان دارد. با این وجود تا به امروز تعرضات جنسی علیه زنان در جهان ما همچنان ادامه دارد و فریاد زنان در سینمای ایران امروز بلندتر از گذشته به گوش می رسد.

به گزارش جهان بانو، در تاریخ ۵ اکتبر ۲۰۱۷ گزارش جنجال برانگیز نیویورک تایمز در مورد مردی مشهور در سینمای آمریکا به نام هاروی واینستین غوغا به پا کرد. در این گزارش سرمایه‌دار و تهیه‌کننده سینما که مدیریت شرکت‌هایی همچون میراماکس را بر عهده دارد، متهم به آزار و اذیت جنسی چند تن از بازیگران زن هالیوود مانند اشلی جاد، لیزا بلوم و امیلی نستور شده بود. تنها ۵ روز پس از آن موضوع و محتوای این گزارش، سوژه گزارشی در نیویورکر شد و خیلی زود در دیگر رسانه‌های مطرح دنیا مانند “گاردین” بازنشر شد. سوژه این گزارش بسیار زودتر از آنچه که انتظار می رفت، به تیتر یک بسیاری از رسانه های مطرح دنیا تبدیل گردید.

زمزمه‌های زیرلب درباره فساد جنسی هالیوود بلاخره به حقیقت پیوست

رسانه‌هایی که به بررسی این موضوع پرداخته بودند به این نکته اشاره می کردند که این موضوع سال‌ها در میان دست اندر کاران سینمای آمریکا گفته می‌شد تا اینکه با این افشاگری مانند بمب خبری در رسانه های جهان انعکاس پیدا کرد. با این وجود چند روز پس از آن فصل اصلی این ماجرا آغاز شد. ۱۷ اکبتر ۲۰۱۷ درست در روزهایی که این موضوع در صدر اخبار قرار داشت و گروه هاروی واینستین تلاش می کردند تا این ماجرا را زیر سؤال ببرند، “الیسا میلانو” یک هنرپیشه هالیوودی دیگر بنا به توصیه دوست خود در حساب شخصی توییترش با استفاده از هشتگ #METOO اعلام کرد که هر کس که تجربیاتی در رابطه با آزار و اذیت جنسی دارد می‌تواند آن را در پاسخ به این پست و با این هشتگ منتشر کند.

برای اولین بار این هشتگ یک دهه قبل توسط “تارانا بورک” نویسنده و فعال حوزه بانوان با رویکرد حمایت از زنانی که مورد آزار جنسی قرار گرفته‌ بودند، منتشر شده بود. با این وجود “الیسا میلانو” برای بار دوم از هشتگ #METOO استفاده کرد و پس از مدتی کوتاه این هشتگ در ابعادی بسیار وسیع تر مورد استفاده زنانی قرار گرفت که به هر نحو مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته بودند.

پای سیاست‌مداران و مدیران رسانه‌ها به هشتگ #METOO باز شد

پس از اندک زمانی برخی دیگر از هنرپیشه های زن هالیوود که مورد آزار قرار گرفته بودند، دست به اعتراض علنی زدند و یکی پس از دیگری نسبت به فساد اخلاقی هاروی واینستین افشاگری کردند. با این وجود ماجرا به اینجا ختم نشد و پای مدیران ارشد رسانه‌ای شبکه‌هایی همچون FOX به فضای این افشاگری‌ها باز شد و این فرد کسی نبود جز “راجر ایلز”. این موضوع در فیلم “بمب خبری” با بازی”چارلیز ترون” و “نیکول کیدمن” و به کارگردانی “جی روچ” و نیز در سریال “صدای بلند” با بازی “راسل کرو” در نقش این مدیر به کارگردانی “تام مک‌کارتی” به تصویر کشیده شد و جزئیات این فساد در قالب درام داستانی برای مردم دنیا به نمایش درآمد.

با این وجود یکی از ناراحت کننده ترین افشاگری ها به “کوین اسپیسی” بازیگر مشهور و برنده اسکار فیلم‌های “مظنونین همیشگی” و “زیبای آمریکایی” مربوط می شد. اسپیسی این بار به‌خاطر تلاش برای ارتباط با “آنتونی رپ” خواننده آمریکایی که به اذعان او زمانی که یک پسر نوجوان بوده و اسپیسی در حال مستی قصد رابطه جنسی با او را داشته، مورد اتهام قرار گرفت. تبعات این ماجرا بسیار زود دامنگیر این هنرپیشه معروف شد و حتی کار تا آنجا پیش رفت که وی از بازی در سریال “خانه پوشالی” که آن روزها با محبوبیت بسیار زیادی همراه بود، کنار گذاشته شد.

مگان فاکس، رز مک گوان و گوئنیت پالترو نیز از دیگر چهره‌های سرشناسی بودند که به مرور به جمع افشاکنندگان یا به تعبیر مطرح رسانه‌ای آن “سکوت شکنان /The Silence Breakers” پیوستند. در سال ۲۰۲۱ نیز “ایوان راچل وود” که در سریال WESTWOLRD به ایفای نقش پرداخته بود، از تعرضات و آزارهای وحشتناک خواننده نام آشنای راک، “مرلین منسون” خبر داد. پس از آن بود که بازیگر سریال بازی تاج و تخت “اسمه بیانکو” نیز از فساد اخلاقی منسون سخن گفت.

جنبش METOO با گذشت زمان در قامت یک جریان جدی معترض نسبت به تعرضات و آزار جنسی ظاهر شد و به این ترتیب جشنواره‌ها و فضای هنری به مکان جدیدی برای بیان اعتراضات تبدیل گردید.

به عنوان مثال، «آزیا آرجنتو» بازیگر ایتالیایی در اختتامیه جشنواره فیلم کن در سال ۲۰۱۸ به‌صورت صریح به آزار جنسی هاروی واینستین اشاره کرد و در حالی که جزئیات آن ماجرا را تشریح می کرد، گفت: «سال ۱۹۹۷ هاروی واینستین در جشنواره کن مرا مورد تجاوز و آزار جنسی قرار داد. آن زمان ۲۱ سال داشتم و این جشنواره شکارگاه او بود.»

در همین جشنواره بود که حضور اندک فیلمسازان زن منجر به اتهام تعصب جنسیتی علیه برگزارکنندگان این جشنواره شد که در نتیجه آن ۶۸ نفر از زنان فعال در عرصه سینما به نشانه اعتراض روی فرش قرمز سکوت کردند و ۵ هنرمند زنی که عضو هیأت داوران بودند نیز به این تظاهرات پیوستند.

همچنین در سال ۲۰۲۰ اختتامیه جایزه ملی سینمایی فرانسه (سزار) به این دلیل که “رومن پولانسکی”، متهم به تجاوز جنسی به یک دختر ۱۳ ساله در سال ۱۹۷۷ ، جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم “افسر و یک جاسوس” گرفت، به حاشیه رفت. در این مراسم تعدادی از بازیگران مرد و زن به نشانه اعتراض ترجیح دادند سالن را ترک کنند و بسیاری از فعالان زن نیز بیرون از سالن دست به اعتراض و تجمع زدند.

گفتنی است که پرداختن به این موضوعات در ایران با فاصله‌ زمانی نه چندان کم، مدتی است که راه افتاده است.

جنبش #METOO در سینمای ایران؟

یکی از اولین چهره‌هایی که در سینمای ایران به این موضوع اشاره کرد، صبا کمالی هنرپیشه سینما بود. او در گفتگویی اعلام کرده بود: «هر نه‌ای که گفتم ۵ سال مرا به یک سمتی شوت کردند. ۷۰ درصد افرادی که در سینما کار می‌کنند، فساد دارند». یکی از مواردی که با افشاگری های گسترده جنجال برانگیز شد، اتهامات علیه آیدین آغداشلو، نقاش مشهور بود که در نتیجه آن افراد بسیاری خواستار رسیدگی به پرونده او شدند و یکی از آنها لاله صبوری، بازیگر ایرانی بود.

موضوع فساد در سینمای ایران پدیده‌ای نیست که پس از این جنبش به راه افتاده باشد. همان‌طور که در سینمای آمریکا به صورت غیر علنی در رابطه با فساد اخلاقی هاروی واینستین صحبت می‌کردند، پیش از این در سینمای کشورمان در مورد برخی از تهیه‌کننده‌ها و بازیگران حرف و حدیث‌های پراکنده ای به گوش می‌رسید. یکی از آثاری که به این موضوع اشاره کرده بود، مستند “فقر و فحشا” ساخته مسعود ده‌نمکی بود که در آن به برخی از موارد فساد در سینمای ایران اشاره شده بود. یا از آن جنجالی‌تر صحبت‌های مرحوم فرج الله سلحشور در رابطه با فساد در سینما بود که منجر به واکنش تند و تیز جمعی از زنان فعال در عرصه سینما هم شد؛ اتفاقی که امروز بار دیگر با جنجال علیه آزار جنسی عیان شده و کاربران بسیاری در فضای مجازی و همچنین خبرنگاران در ارتباط با آن سخن می‌گویند.

یکی از این افراد سمیه میرشمسی، دستیار کارگردان است که در رشته توئیتی ادعا کرد مدتی پیش یکی از بازیگران کشور او را مورد اذیت و آزار قرار داده است. این موضوع به اندازه ای در فضای رسانه‌ای وایرال شد که جمعی از زنان فعال در عرصه سینمای ایران در بیانیه‌ای به نبود محیط امن برای کار خود در سینمای کشور اعتراض کردند. آن‌ها تقاضا کردند تا کمیته‌ای مستقل در خانه سینما تشکیل شود و به بررسی این روایت‌ها بپردازد و در صورت لزوم به آنها رسیدگی کند. در بخش‌هایی از این بیانیه آمده است: «در ماه‌های گذشته، زنان در بستری که با همت خود در جنبشی علیه خشونت جنسی فراهم کردند، روایت‌هایی حاکی از آزارگری و اعمال قدرت بر زنان در محیط سینما را منتشر کردند. گزارشاتی که نشان می‌دهد هر فرد صاحب قدرت و شهرت در ساز و کار سینمای ایران از موقعیت خود برای قلدری، تهدید، توهین، تحقیر و تعرض به زنان بهره‌برداری می‌کند. بی‌آنکه نهادهای قانونی، خانه سینما، سینماگران و منتقدان، آن‌ها را وادار به پاسخگویی و پذیرش مسئولیت کارشان کنند.»

آنان در بخش‌های دیگر این بیانیه محکومیت آزار و اذیت جنسی و عواقب قانونی جدی برای متخلفین را خواستار شدند و نیز از خانه سینما درخواست کردند تا کمیته‌ایی مستقل برای بررسی خشونت‌های جنسی تشکیل دهد. در پاسخ به این تقاضا خانه سینما اعلام کرد که شورای صیانت مسئولیت رسیدگی به این موضوع را دارد. این جوابیه چندان خوشایند بازیگران نبود، چرا که آنها در جوابیه‌ای دیگر اعلام کردند شورای خانه سینما استقلال لازم را ندارد. گویا همین واکنش هنرمندان باعث شد تا در نهایت، سازمان سینمایی شورای اخلاق حرفه‌ای را ایجاد کند و کمیته‌ تحت نظر آن را برای رسیدگی به ماجرای اخیر تشکیل دهد. همچنین، سازمان سینمایی ارتباط شاکیان هنرمند با قوه قضائیه را با اقداماتی مانند ارتباط با مشاوران قضایی و وکلا تسهیل کرد.

راه حل کیفری می تواند تضمینی برای عدم وقوع آزار جنسی باشد؟

برخی از افراد عقیده دارند که چنانچه مأمورینی از طرف حراست سازمان سینمایی در صحنه‌‌های فیلمبرداری حضور داشته باشند، ممکن است تا حدودی از مشکلات این چنینی جلوگیری شود. اگرچه که این اقدامات می بایست توسط سازمان سینمایی انجام شود، چرا که مدیر این نهاد فرهنگی در ابتدای کار خود از اخلاق‌گرایی و سالم‌سازی سینما گفته بود و در نتیجه باید برای انجام این اقدامات چاره ای جدی اندیشید. با این اوصاف راه حل ریشه ای و اساسی چیست؟ رویکرد کیفری و حقوقی تا چه اندازه می‌تواند به عنوان یک مانع جدی و راه حل اصلی برای جلوگیری از وقوع چنین جرایمی موثر واقع شود؟

ابوالفضل اقبالی، پژوهشگر حوزه زنان و خانواده بر این باور است که راه حل این مسیر حقوقی و کیفری نیست، هرچند که باید تضمینات و لوازم حقوقی آن به صورت جدی آماده گردد و دنبال شود.

این پژوهشگر حوزه زنان تصریح می‌کند: راه حل درست به تعبیر رایج و سنتی فرهنگ ایرانی، توجه به شأن و جایگاه زن و عزت و حرمت وی در میان هنرمندان است. البته در زمانی که این مسائل به وقوع می پیوندد، افراد به دنبال احقاق حق پایمال شده خود هستند. با این وجود برای پیشگیری از این وقایع می بایست جامعه و در وهله اول سینماگران متوجه اهمیت این موضوع باشند.

وی بر این باور است هنگامی که حدود و ثغور اخلاقی و قانونی ابتدا در خود جامعه هنری و سینمایی ما رعایت نمی شود، بسته نگه داشتن منافذ فساد بسیار سخت خواهد شد. در چنین شرایطی اشاعه رسانه‌ای این اتفاقات کمک بنیادینی به توقف این روند نخواهد کرد و از آنجایی‌که با توجه به گذشت زمان اثبات مدعیات در این باره سخت می‌شود، متاسفانه باید گفت که حتی ممکن است جای متهم و شاکی عوض شود.

اسلاوی ژیژک، جامعه‌شناس و فیلسوف معاصر نیز در رابطه با عدم تأثیر بنیادین و جدی جنبش رسانه‌ای #METOO در ممانعت از آزار و اذیت های جنسی دیدگاه قابل تأملی دارد.

ژیژک: جنبش #METOO برای حل معضل آزار جنسی جواب نمی‌دهد

این متفکر اسلوونیایی در مصاحبه خود با رسانه جی.استور دیلی اظهار کرد: مخالف جنبش #METOO نیستم، اما رویکرد و اخلاقی که این جنبش دنبال کرده، باعث می‌شود که یا تحت هرشرایطی به طور کامل از آن حمایت کنید و یا در صورت داشتن انتقاد و پرسش، بسیار محافظه‌کارانه عمل کنید. این نویسنده و استاد دانشگاه بر این باور است که جنبش #METOO از نگاهی عمیق برای حل این معضل برخوردار نیست: ” موضع من در این بحث مسلماً نقد #من‌هم‌همینطور یا موضع تراجنسیتی از منظر دست‌راستی یا محافظه‌کارانه نیست، بلکه نقدی در مسیر پیشرفت است. ایرادم این است که تعصب و پاک‌آئینیِ اخلاقیِ آن‌ها واقعاً به اندازۀ کافی ریشه‌ای نیست. به نظر من، اساس کار طرفداران نزاکت سیاسی بدون شک درست است. زنان سرکوب شده‌اند، نژادپرستی وجود دارد، و الی‌آخر. اما راهی که برای ورود به این مسئله انتخاب کرده‌اند جواب نمی‌دهد. از یک فضای سوم برای سازش و مصالحه دفاع نمی‌کنم. می‌گویم راهی که برای ورود به این مسائل انتخاب شده، در مجموع، هر دو سویش اشتباه است. با طلسم قانون‌پرستی نمی‌توان مشکلات جنسی عصر حاضر را حل کرد. شفاف‌تر کردن قوانین راه حل نهایی و اصلی نیست چرا که “رابطۀ جنسی قلمرویی پیچیده با ابهام‌ها و معانی ضمنی است که نمی‌توانید آن را به یک مشت قاعده تبدیل کنید”.

ژیژک در بخش دیگری از مصاحبه خود خاطر نشان کرد: “نمی‌توان از فعالیت رسانه‌ای و تکیه صرف به قانون، انتظارحل ریشه‌ای مسائل جنسی و اخلاقی را داشت، هرچند که باید جوانب قانونی و حقوقی این موضوع با جدیت دنبال شود. بیاییم نگاهی به وضعیت امروزغرب بعد از سپری کردن چند سال از عمر این جنبش داشته باشیم؛ در حال حاضر هنوز تجاوز و تعرض جنسی در کشورهای غربی وجود دارد. طبق آماری که پایگاه خبری “گاردین” منتشر کرده است، بر اساس نظرسنجی صورت‌گرفته ،۸۰ درصد از زنان شاغل در انگلیس، تمایل ندارند آزار و اذیت‌های جنسی در محل کار خود را گزارش دهند. این زنان به دلیل ترس از دست دادن شغل‌هایشان هرگز لب به سخن باز نمی‌کنند و از عواقب سخن خود واهمه دارند؛ براساس این نظرسنجی تعداد ۲۰۰۰ زن شاغل و محصلین ۱۸ تا ۳۰ سال در انگلیس، مایل به واکنش نسبت به عمل تجاوزگران نیستند و در مقابل آنها سکوت می‌کنند؛ بسیاری از سوءاستفاده‌کنندگان در رده‌های بالای ریاستی هستند و مدیر مجموعه به حساب می‌آیند. حدود ۱۵ درصد از زنان شرکت‌کرده در نظرسنجی، آزار و اذیت را گزارش داده بودند، اما به‌درستی با آنها برخورد نشده بود؛ ۵ درصد از این تعداد نیز اعلام کرده‌اند که به‌دلیل آزار و اذیت جنسی، تعرض یا سوء‌استفاده مجبور به تغییر شغل هستند.”

با این حساب جنبش #METOO نمی‌تواند اهرم فشار جدی‌ای برای مقابله با این رفتارها داشته باشد. به‌نظر می‌رسد فعالان حوزه زنان می بایست به موازات انجام این فعالیت‌ها، روش‌های دیگری نیز به منظور صیانت از جایگاه زنان دنبال کنند که از ضمانت تأثیر و قدرت اثر جدی برخوردار باشد.

چندی پیش یک رسانه گزارشی منتشر کرد که از منفذ فساد در مرحله ای بسیار عقب‌تر از لوکیشن فیلمبرداری خبر می‌داد: کلاس‌های بازیگری. با این اوصاف، وجود شوراها چگونه می‌تواند از ایجاد فساد در کلاس‌های بازیگری پیشگیری کند؟‌ به‌نظر می‌رسد اگر کرامت زن و جایگاه حقیقی وی در نگاه سینماگران برجسته و محترم دانسته شود و زن از منظر اجتماعی و فرهنگی دارای قدرت باشد، دیگر هر شخصیت بی‌اخلاق و فاسدی قادر نخواهد بود که به حریم زنان وارد شود.

یکی از شواهد مدعای این موضوع می‌تواند خود فیلم “بلوار مالهالند”، به کارگردانی “دیوید لینچ” باشد. فیلمی که در آن کارگردان سورئالیست به فساد پشت پرده هالیوودی ارجاعاتی داده است. فساد جنسی که دقیقاً از همان هنگام تست بازیگری و انتخاب هنرمند دیده می‌شود. این واقعیتی است که امروز در سینمای جهان وجود دارد. شاید عنصر فساد از ابتدا در صنعت و هنر سینما نبوده اما در هر حال در روزگار جدید این آفت تاحدی نصیب سینمای ما هم شده است.

در نهایت به‌نظر می‌رسد اگر جایگاه حقیقی زن و کرامت او در جامعه سینما برجسته و محترم دانسته شود و زن دارای قدرت اجتماعی و فرهنگی شود، دیگر هر شخصیت فاسد و بی‌اخلاقی نمی‌تواند به خود اجازه دهد که وارد حریم ایشان شود.