چالش‌های زنان شاغل و تعارض نقش خانوادگی و شغلی

سپهر کرمی با تأکید بر این‌که کاهش نرخ فرزندآوری در ایران در سال‌های اخیر به یکی از مسائل جدی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است، بیان کرد: بر اساس آمارهای رسمی، نرخ باروری در ایران از حدود ۶.۵ فرزند به ازای هر زن در دهه ۱۳۶۰ به کمتر از ۱.۶ فرزند در سال‌های اخیر کاهش یافته است.

وی ادامه داد که این روند کاهشی نه‌تنها بحران پیری جمعیت و فشار بر نظام بیمه‌های اجتماعی را تشدید کرده، بلکه کاهش نیروی کار جوان را نیز به همراه داشته است؛ مسئله‌ای که امنیت اقتصادی و توسعه پایدار کشور را به خطر می‌اندازد.

کرمی با اشاره به این‌که سیاست‌های تشویقی دولت برای افزایش جمعیت بیشتر بر زنان متمرکز شده و نقش مردان به‌عنوان سرپرستان خانواده و تأمین‌کنندگان اصلی امنیت اقتصادی نادیده گرفته می‌شود، افزود: تحقیقات نشان می‌دهند که در ایران، حدود ۶۷ درصد از زنان شاغل استرس ناشی از تضاد نقش‌های خانوادگی و شغلی را تجربه می‌کنند. این در حالی است که نظریه اقتصاد خانواده تأکید دارد که تصمیم به فرزندآوری باید یک انتخاب مشترک باشد که به توازن منابع اقتصادی و زمانی زوجین بستگی دارد و اگر مردان در این فرایند مشارکت نکنند، زنان به طور ناخواسته با فشارهای روانی و فیزیکی فرزندآوری مواجه خواهند شد.

به گفته وی، تحولی اساسی در سیاست‌های جمعیتی با محوریت مردان به‌وضوح قابل مشاهده است و مردان به‌عنوان تأمین‌کنندگان اصلی معیشت، در شرایط اقتصادی ناپایدار مانند تورم ۴۰ درصدی و بیکاری جوانان، توانایی پذیرش هزینه‌های اضافی را ندارند.

این پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده اظهار داشت: مطالعات نشان می‌دهند که ۷۲ درصد از مردان ایرانی، ناامنی شغلی را بزرگ‌ترین مانع برای افزایش فرزندآوری می‌دانند و بنابراین، ایجاد سیاست‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی برای خانواده‌های پرجمعیت، تسهیلات مسکن با بازپرداخت بلندمدت و بیمه‌های درمانی رایگان برای فرزندان سوم به بعد می‌تواند بار اقتصادی را کاهش داده و مردان را به‌عنوان تصمیم‌گیرندگان کلیدی توانمند سازد.

کرمی همچنین خاطرنشان کرد که بر اساس قوانین اسلامی و عرف جامعه ایرانی، مردان مسئول اصلی تأمین هزینه‌های خانواده هستند؛ بنابراین تصمیم به افزایش تعداد فرزندان به طور قابل توجهی به ثبات شغلی، درآمد کافی و حس امنیت اقتصادی مردان وابسته است.

وی یادآور شد: در شرایطی که نرخ بیکاری مردان، به‌ویژه در گروه سنی ۲۰ تا ۳۵ سال، به حدود ۱۵ درصد رسیده و تورم بالا نیز به چالش کاهش نرخ فرزندآوری در ایران دامن زده است؛ سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت عمدتاً بر زنان متمرکز است و نقش مردان به‌عنوان سرپرستان خانواده و تأمین‌کنندگان اصلی امنیت اقتصادی نادیده گرفته می‌شود.

زنان به‌عنوان هدف اصلی تبلیغات رسانه‌ای و طرح‌های تشویقی فرزندآوری

وی ادامه داد: بر اساس ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی ایران، ریاست خانواده از لحاظ حقوقی بر عهده مرد است و این جایگاه نه‌تنها مسئولیت‌های اقتصادی، بلکه نقش مردان در تصمیم‌گیری‌های کلان مانند فرزندآوری را نیز تعیین می‌کند.

به گفته کرمی، از منظر اسلامی نیز، مردان به‌عنوان «قوامون» خانواده معرفی شده‌اند و مسئولیت تأمین معیشت بر دوش آن‌هاست. با این حال، سیاست‌های فعلی مرتبط با افزایش جمعیت، از جمله تبلیغات رسانه‌ای و طرح‌های تشویقی، عمدتاً بر زنان تمرکز دارند.

کرمی تصریح کرد: بر اساس پژوهش‌هایی که مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۴۰۱ انجام داده است، میل به فرزندآوری در میان زوج‌های ایرانی به طور متوسط ۳ فرزند است، اما نرخ واقعی باروری کمتر از ۲ فرزند گزارش می‌شود و این شکاف نشان‌دهنده موانع ساختاری مانند بیکاری، گرانی مسکن، فقدان حمایت‌های اجتماعی و نابرابری جنسیتی است که مانع تحقق این خواسته‌ها شده‌اند. در چنین شرایطی، سیاست‌های جمعیتی که تنها بر ترغیب روانی زنان تمرکز می‌کنند، محکوم به شکست خواهند بود.

تقویت نابرابری‌های جنسیتی در حوزه والدگری

این کارشناس حوزه جمعیت با اشاره به قانون جوانی جمعیت و تعالی خانواده مصوب سال ۱۴۰۰، به نقدهایی درباره خلأ جایگاه پدر در برخی مفاد قانونی اشاره کرد و گفت: برای مثال، در حوزه حضانت و مسئولیت‌های تربیتی فرزندان، تمرکز اصلی بر نقش مادر است و اختیارات پدر، به‌ویژه در تصمیم‌گیری‌های مربوط به تحصیل، سفر یا سلامت فرزند، به طور شفاف تعریف نشده است.

وی ادامه داد: این ابهام در ماده ۴۵ این قانون مشاهده می‌شود که مسئولیت تربیت و نگهداری فرزند را عمدتاً بر عهده مادر قرار می‌دهد، بدون آن که جایگاه پدر را در مشارکت فعال تبیین کند.

کرمی همچنین خاطرنشان کرد: برخی حقوق‌دانان استدلال کرده‌اند که این قانون با تکیه بر الگوهای سنتی، ناخواسته به تقویت نابرابری‌های جنسیتی در حوزه والدگری کمک کرده و پدر را صرفاً به‌عنوان نان‌آور معرفی می‌کند، درحالی‌که نقش عاطفی و تربیتی او نادیده گرفته می‌شود.

این پژوهشگر حوزه جمعیت افزود: در مواردی مانند اجازه خروج فرزند از کشور نیز، ماده ۱۸ قانون گذرنامه اختیار انحصاری را به پدر می‌دهد، اما تناقض این ماده با قانون جوانی جمعیت که بر مشارکت دوجانبه والدین تأکید دارد، سؤال‌برانگیز است. این خلأ قانونی می‌تواند به تعارضات خانوادگی و کاهش مسئولیت‌پذیری پدران در امور فرزندپروری منجر شود.

وی تأکید کرد: برای مقابله با بحران کاهش جمعیت در ایران، ضروری است که از نگرش تک‌بعدی به زنان فاصله گرفته و به سمت سیاست‌های جامع و همه‌جانبه حرکت کنیم. این رویکرد باید مردان را نه به عنوان ناظران بی‌اثر، بلکه به عنوان شرکای فعال در فرایند فرزندآوری به رسمیت بشناسد و نقش آن‌ها را در این زمینه پررنگ‌تر کند. تنها با مشارکت برابر و آگاهانه هر دو جنس می‌توان بر این چالش غلبه کرد.

۲.۳ درصد مردان و ۲ درصد زنان تمایل ندارند فرزندی داشته باشند

این پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده تأکید کرد: نتایج نشان می‌دهند که رابطه معناداری بین جنسیت و تمایلات باروری افراد وجود دارد. اگرچه درصد تمایل به بی‌فرزندی در میان مردان اندکی بیشتر از زنان است، اما تمایل به داشتن فرزندان بیشتر نیز در میان مردان بیشتر دیده می‌شود. به طور مشخص، ۲.۳ درصد مردان و ۲ درصد زنان تمایل ندارند فرزندی داشته باشند.

وی افزود: ۵۷ درصد مردان در مقابل ۶۱.۲ درصد زنان، تمایل خود را به داشتن ۲ فرزند اعلام کرده‌اند؛ تفاوت اصلی و مهم در تمایل به داشتن ۳ فرزند و بیشتر است؛ ۲۵ درصد مردان گفته‌اند که تمایل دارند سه فرزند یا بیشتر داشته باشند، درحالی‌که این رقم برای زنان ۱۸.۸ درصد است.

هزینه‌های اقتصادی، مهم‌ترین عامل عدم تمایل به فرزندآوری

این پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده بیان کرد که همان‌طور که تمایلات باروری بین دو جنس متفاوت است، دلایلی که آن‌ها برای تمایل به بی‌فرزندی عنوان می‌کنند نیز با هم فرق دارد. او اظهار کرد: ۳۶.۴ درصد از مردان، هزینه‌های اقتصادی فرزندان را به‌عنوان مهم‌ترین دلیل کاهش فرزندآوری بیان کرده‌اند، درحالی‌که تنها ۱۰.۹ درصد زنان این دلیل را عنوان کرده‌اند.

کرمی با اشاره به این‌که عدم علاقه به فرزند، دومین دلیل اصلی زوج‌ها برای نخواستن فرزند است، خاطرنشان کرد: ۲۸.۸ درصد مردان و ۴۷.۳ درصد از زنان عدم علاقه به فرزند را مهم‌ترین دلیل تمایل به بی‌فرزندی عنوان کرده‌اند.

وی افزود: مسئولیت زیاد فرزندان نیز دلیل دیگری است که هر دو جنس به‌عنوان دلیل سوم عدم تمایل به فرزندآوری ذکر کرده‌اند.

خبر آنلاین