نگاهی به پرونده قتل زن اهوازی/چه عواملی در مرگ او مقصر شناخته می‌شوند؟

جامعه ما در سال‌های گذشته شاهد فجایعی با عنوان قتل‌های ناموسی بوده‌است؛ قتل‌هایی که عمدتا به دست خانواده مقتول انجام می‌شود. مقتولین، زنان و دخترانی هستند که بدون محاکمه، محکوم شده و گناه‌کار یا بی‌گناه به قتل می‌رسند و حق حیات از آنان خودسرانه سلب می‌شود.

حال سوال این است که چه افرادی مقصران اصلی قتل‌های ناموسی هستند؟ زنان، مردان، مشکلات معیشتی و اقتصادی، جامعه سنتی، کم‌سوادی و محرومیت و یا عدم فرهنگ‌سازی؟ دکتر امان‌الله قرایی‌مقدم، مردم‌شناس و استاد دانشگاه به این سوالات پاسخ می‌دهد.

چه افراد یا مسائلی موجب به وقوع پیوستن قتل‌های ناموسی می‌شوند؟  

قتل‌های ناموسی کم و بیش در نقاط مختلف کشور همچون سیستان و بلوچستان، بوشهر، شمال خراسان و آذربایجان وجود دارد، اما این مسئله بیشتر از همه در خوزستان قابل مشاهده است. در خوزستان قتل‌های ناموسی تحت عنوان «نهوه» کردن انجام می‌گیرد؛ این ناهنجاری‌ بیشتر از هزار سال در میان جوامع طایفه‌ای و عشیره‌ای اعراب خوزستان سابقه دارد و دارای ریشه فرهنگی است. همه ساکنین آن مناطق با این موضوع آشنایی دارند، از دختر ۵ ساله گرفته تا پسر چهل ساله. 

پس کسی مثل غزل حیدری هم با این مسئله آشنا بوده؟

نمی‌توان گفت که مونا (غزل)حیدری از عقوبت مسائل ناموسی اطلاعی نداشته است. احتمالا فردی هم که با مونا در ارتباط بوده، از این رسم و عاقبت فرار مونا اطلاع داشته است.

مقصر اصلی در قتل مونا حیدری کیست. خانوده، خودش، همسر یا جامعه؟

ساختار اجتماعی اعراب خوزستان در حال حاضر بیشتر از ۲ هزار و ۵۰۰ سال سابقه دارد و به مجموع این فرهنگ‌ها «طی» گفته می‌شود. رسم نهوه کردن نیز که به نوعی قتل ناموسی به حساب می‌آید، در تمامی این قبایل مرسوم است. در قتل مونا همه بزرگان و افراد طایفه مقصر هستند، از رئیس طایفه گرفته تا همسر، پدر، برادر و حتی خود او، چرا که با وجود اینکه از عاقبت کار اطلاع داشتند، با این حال او را به اهواز بازگرداندند و این دختر ۱۷ساله هم با وجود اینکه می‌دانست در صورت رابطه داشتن با یک فرد دیگر مرتکب چه اشتباه بزرگی خواهد شد، باز چنین اشتباهی انجام داد.

اما با این وجود باز هم قتل ناموسی را نمی‌شود توجیه کرد؟

خب بینید، پس از گذشت سده ها و تغییرات اساسی در روابط اجتماعی و فرهنگ‌ها، هنوز اما در خوزستان قوانین طایفه‌ای حکم فرماست. برخی افراد ناآگاه که بعضا خود را جامعه‌شناس و روشنفکر نیز می‌دانند، کم‌سوادی، خشونت، فقر و عواملی از این دست را علل قتل‌های ناموسی عنوان می‌کنند، در حالی که این قتل‌ها هیچ ربطی به غنی و فقیر، با سواد و بی‌سواد و صغیر و کبیر نداشته و در همه طبقات اجتماعی قبایل انجام می‌شود، به این دلیل که آنان قتل‌های ناموسی را به نوعی دفاع از شرافت و اعاده حیثیت برای خود می‌دانند.

 قانون در این میان چه نقشی دارد؟

در دوره‌ها و ریاست‌های مختلف قوه قضائیه سختگیری‌هایی برای مقابله با قتل‌های ناموسی انجام گرفته است. با این وجود متاسفانه باید گفت که این سختگیری‌ها تاثیری در جلوگیری از وقوع این قتل ها نداشته و ما همچنان شاهد این فجایع هستیم، چرا که افرادی که مرتکب قتل‌های ناموسی می‌شوند، این مسئله را  حق خود می‌دانند و از حمایت طایفه هم برخوردار می‌شوند. در چنین مواقعی رسم «عونه» انجام می‌شود؛ یعنی دیه مقتول به صورت جمعی توسط افراد طایفه پرداخت می‌گردد و خون ریخته شده پایمال می‌شود.

ولی دم در این مواقع چه می‌کند؟

افرادی که در قتل‌های ناموسی در خوزستان کشته می‌شوند ولی دم ندارند. به این معنا که اولیا دم به این قتل راضی بوده و در جایگاه شاکی قرار ندارند. مبلغ دیه هم با رسم عونه تهیه و پرداخت می‌شود و قاتل بعد از مدت کوتاهی تحمل جزای حبس به زندگی عادی باز می‌گردد. در حقیقت محاکم قضایی در جریان دادرسی قادر نیستند تا قاتل را به سزای عمل خود برسانند، چرا که در این پرونده‌ها عموما شاکی‌ای وجود ندارد و مبلغ دیه هم توسط طایفه پرداخت می‌شود. لذا باید به این نکته اشاره کرد که در این زمینه ضعف حقوقی و قانونی وجود دارد.

آیا این مسائل مختص خوزستان است؟

قتل مونا و قتل‌هایی از این دست، به جز خوزستان در مناطق دیگر کشور نیز همچون کردستان، ایلام، کرمانشاه و لرستان کم و بیش اتفاق می‌افتد، با این وجود تعداد آن بسیار کمتر است.

آیا می‌توان شبکه‌های اجتماعی را متهم ردیف اول این قتل دانست؟

شبکه‌های اجتماعی را نمی‌توان به عنوان متهم ردیف اول این قبیل حوادث معرفی کرد، اما می توان گفت که شبکه‌های اجتماعی در وقوع چنین حوادثی بی‌تاثیر نیستند. با این وجود در خبررسانی و تشویش اذهان، بزرگ‌نمایی، ریختن آبروی افراد با افشای مسائل خصوصی و به نوعی سرک کشیدن در زندگی دیگران، به عنوان مثال در رابطه با سفر مونا به ترکیه که به وسیله فضای مجازی این مسئله در فضای عمومی منتشر شد و به نوعی عمل «لیبلینگ» (برچسب زدن) انجام گرفت. در چنین مواردی می‌توان فضای مجازی را مقصر عنوان کرد.

کودک‌ همسری و ازدواج در سنین پایین چقدر در این‌گونه قتل‌ها دخیل است؟

یکی از دلایل مهم در به وقوع پیوستن این قبیل قتل‌ها ازدواج در سنین پایین است. دختر در این مناطق در انتخاب همسر خود اختیاری ندارد و این پدر و برادر او هستند که تصمیم می‌گیرند دختر با چه کسی ازدواج کند. با وجود اینکه در خانواده‌های اعراب خوزستان بیشتر زن‌ها هستند که کار می‌کنند، از کاشت، داشت و برداشت تا ارائه محصول در بازارها بر عهده زنان است.

با این شرایط این امکان وجود دارد که بعد از ازدواج دخترها جذب محبت مردان دیگر شوند؟

متاسفانه باید گفت که این امکان وجود دارد، به این دلیل که در بسیاری از این ازدواج‌ها رابطه عاطفی شکل نمی‌گیرد و لذا شالوده یک ازدواج پایدار و مستحکم در این‌گونه ازدواج ها به وجود نمی‌آید.

قانون می‌تواند از این زن‌ها محافظت کند؟

بدون شک می‌تواند، اما مثلا درباره قتل رومینا اشرفی مقصر اصلی دادستانی‌ است که او را به خانه پدرش بازگرداند، در حالی که باید این مساله را در نظر می‌گرفت که ممکن است قتل ناموسی اتفاق بی‌افتد.  

جامعه حال حاضر ما تا چه حد، توان مواجهه با این اخبار را دارد؟

این‌گونه حوادث سبب ایجاد اضطراب و ناراحتی در هر جامعه‌ای می‌شود، اما جامعه ما مدت‌هاست که به بی‌تفاوتی دچار شده است. به عنوان مثال سال ۸۶ در پل مدیریت در دگیری‌ای که موجب به قتل رسیدن یک دختر شد، مداخله ای برای پیشگیری از این اتفاق انجام نگرفت و به نوعی مردم تنها نظاره گر این حادثه بودند یا نهایتا با موبایل‌های خود فیلم گرفتند. انسجام معنوی در جامعه ما از بین رفته است و در نتیجه زندگی تجملاتی شهری و مادیات موجب بی‌تفاوتی مردم شده است.

مردم فقط چند روز این‌ قبیل اخبار را پیگیری کرده و به اظهار نظر می‌پردازند و بسیار زود هم به فراموشی می‌سپارند. در حال حاضردر نظر جامعه ارزش افراد به اندازه دارایی‌های مادی آنهاست.

این‌گونه مسائل توسط رسانه‌ها چگونه باید اطلاع‌رسانی شوند؟

اطلاع‌رسانی این اخبار توسط رسانه‌ها بسیار کار مفیدی است، چرا که مردم را با فرهنگ‌های گوناگون آشنا می‌کند و این موضوع به نوعی، آموزش محسوب می‌شود و همچنین مسئولین را از اخبار جامعه مطلع می‌کند.

لازم است که قتل‌های ناموسی توسط رسانه‌های مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و حتی باید در رابطه با این مسائل فیلم و سریال ساخته شود، به این دلیل که کارهای این چنینی موجب آگاهی‌ جامعه شده و می‌تواند تا حدودی از تکرار این فجایع جلوگیری کند.