درسی از کتاب «دا» به خالق فیلم دسته دختران

حضور و مشارکت زنان در دفاع مقدس بر کسی پوشیده نیست و در این‌باره در حوزه ادبیات و کتاب شاهد انتشار آثار موفقی بوده‌ایم. با این حال کمیت سینما و به‌طور کلی هنر‌های نمایشی در بازنمایی این حضور همچنان لنگ می‌زند.

زن ایرانی یا زن هالیوودی!

فیلم «دسته دختران» به کارگردانی منیره قیدی در لیست اکران عید فطر قرار دارد. فیلمی که دو سال پیش در جشنواره فیلم فجر بود و البته توفیق چندانی در جلب‌نظر منتقدان نداشت. قیدی پیش از این فیلم «ویلایی‌ها» را درباره حضور زنان در دفاع مقدس ساخته است که به مراتب از فیلم دسته دختران در بازنمایی این موضوع جلوتر است و اتفاقاً راز توفیق آن نیز این بود که قیدی سعی نکرده روی جلوه‌های نظامی این مشارکت متوقف بماند. با این حال معلوم نیست قیدی تحت تأثیر چه مشاوره‌هایی دچار این اشتباه محاسبه شده که ترجیح داده راوی کماندوبازی زنان در جنگ باشد. هرچند برخی شیرزنان ایرانی در جریان دفاع از خرمشهر اسلحه در دست گرفتند و پا‌به‌پای مردان به مقابله با دشمن متجاوز پرداختند، اما این جلوه‌های حضور قطعاً در مقایسه با جنبه‌های خاص جنسیتی که سینمای هالیوود در برخی از آثارش دست به تولید آن زده تفاوت‌های هویتی زیادی داشته است.

نگاه تک‌بعدی به نقش‌آفرینی زنان

بعضاً حضور زنان در دفاع مقدس در برخی فیلم‌های دفاع مقدسی دچار نگاه تک‌بعدی بوده است. آنچه غیرقابل انکار است اینکه مشارکت زنان در لایه‌های مختلف دفاع مقدس آنقدر تأثیرگذار و مهم بوده که محدود کردن آن به رفتار‌های کماندویی در بعد نظامی در واقع معنایی جز جفا به اصل این حماسه ندارد. دفاع مقدس به انحای مختلف از سوی زنان تحت تأثیر بود. برای مثال الفت در «فیلم شیار ۱۴۳» پایش به جبهه باز نشد، اما تأثیر زنانی از جنس او در جنگ قابل کتمان نیست.

درسی از کتاب دا به خالق دسته دختران

در عرصه کتاب و ادبیات در سال‌های اخیر آثار متنوع و متعددی به رشته تحریر درآمده که به نقش بی‌بدیل و غیرقابل انکار زنان در دفاع مقدس اشاره دارد. کتاب دا اتفاقاً با موضوع دفاع از خرمشهر، آن‌هم از سوی یک راوی زن نوشته شده است. موضوع فیلم دسته دختران هم تا حدودی مبتنی بر حضور زنان در دفاع از خرمشهر است. دسته دختران قصد دارد نشان دهد در جریان دفاع از خرمشهر زنان در بعد نظامی نقش‌آفرین بوده‌اند، اما نگاه جنسیت‌زده به این فیلم ضربه زده است. آسیبی که حتی در عنوان فیلم خود را نشان می‌دهد. گویی از ابتدا قرار بوده اثری در سبک کماندویی ساخته شود و‌ای کاش کسی بود و به عنوان مشاور، فیلمساز را از تولید چنین اثری منع می‌کرد.‌ای کاش فیلمساز ما پیش از خلق اثر کتاب دا را مطالعه می‌کرد تا به درک صحیح و دقیقی از جنس فعالیت و نقش‌آفرینی زنان در دفاع از خرمشهر نائل آید. بد نیست نگاهی به کتاب دا بیندازیم؛ واژه دا در زبان لری، لکی و کردی به معنی مادر است و اساساً عنوان اثر نشان می‌دهد با اینکه راوی در بعد نظامی نیز جلوه‌های زیادی در دفاع از خرمشهر داشته، اما قرار نیست نقش او به بعد نظامی محدود شود، برای همین اتفاقاً نقش مادرانه سیده‌زهرا حسینی در فعالیت‌هایش به شکلی همه‌جانبه ارائه شده است، به‌طوری‌که هم شاهد توصیف کیفیت فعالیت وی به عنوان یک پرستار در مواقع بحرانی هستیم و هم با فعالیت او در شست‌و‌شوی کشته‌ها و کفن و دفن شهدا مواجهیم و هم با مقاطعی که اسلحه در دست گرفته و مردانه جنگیده آشنا می‌شویم. دا در واقع راوی نقش یک دختر در دفاع از شهر و اثرگذاری روح مادرانه او با وجود سن کم است که اعتقادات مذهبی، ملی و هویت خانوادگی‌اش در این پیکار و حماسه غیرقابل انکار است.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، کتاب دا مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کتاب در زمینه خاطره‌نگاری جنگ هشت ساله ایران و عراق است. اثری که لقب پرمخاطب‌ترین کتاب سال ۱۳۸۸ را در ایران گرفت، اما سینمای ایران ترجیح می‌دهد بدون توجه به چنین آثاری با یک عقبگرد جدی از حضور زنان در جنگ یک کماندوبازی هالیوودی را تولید کند، آن‌هم نه در ابعاد اثری که بتواند دست‌کم با مخاطب انبوه ارتباط برقرار کند، چراکه ضعف روایت و فیلمنامه اساساً اجازه چنین چیزی را به فیلم نمی‌دهد. در واقع دسته دختران که به قصد به تصویر کشیدن نقش زنان در دفاع مقدس، آن‌هم در برهه‌ای مهم، چون دفاع از خرمشهر تولید شده ابتدا به دلیل نگاه تک‌بعدی و جنسیت‌زده به موضوع دچار اشتباه راهبردی شده و در مرحله بعد به دلیل ضعف در روایتگری درست نتوانسته حتی با مخاطب ارتباط درستی بگیرد.

تفاوت جنگ ما با جنگ آن‌ها

جنس نقش‌آفرینی زنان در دفاع مقدس از یک هویت مستقل با دیگر جنگ‌های جهان برخوردار است که اگر این تفاوت‌های هویت‌ساز به درستی فهم و درک نشوند، آثار نمایشی جز اتلاف بودجه کاری از پیش نمی‌برند. پال‌اسپراکمن، مترجم کتاب دا به زبان انگلیسی معتقد است: «با خواندن این کتاب به تفاوت‌های جنگ ایران و عراق با دیگر جنگ‌ها پی بردم. جنگ ایران، جنگ متعارف همراه با خشونت و تجاوز نیست، بلکه این جنگ همانطور که ایرانیان می‌گویند دفاع مقدس و سرشار از معنویت و ارزش است.»

دا فقط یکی از کتاب‌هایی است که درباره مشارکت زنان در دفاع مقدس به رشته تحریر درآمده است. «دختر شینا» هم مانند کتاب «دا» بسیار شناخته شده است. اثری به قلم مهناز ضرابی‌زاده که به روایت زندگی قدم‌خیر محمدی‌کنعان، همسر سردار ستار ابراهیمی‌هژیر (فرمانده گردان ۱۵۵ لشکر انصار‌الحسین) می‌پردازد. کتاب با هدف به تصویر کشیدن حماسه و دلاوری‌های شهیدان دفاع مقدس و شجاعت، فداکاری و صبوری همسران و خانواده‌هایشان تهیه شده است. زن این داستان در واقع بار مشکلات را همراه پنج فرزند به دوش می‌کشد.

کتاب دیگر در این‌باره «فرنگیس» است که از سوی مهناز فتاحی به رشته تحریر درآمده است. این کتاب، خاطرات فرنگیس حیدرپور است که توانست برگزیده جایزه کتاب سال دفاع مقدس شود.

این‌ها تنها نمونه‌ای از کتاب‌هایی هستند که به نقش زنان در دفاع مقدس می‌پردازد، اما سینمای ایران ترجیح می‌دهد هویت منحصر زن ایرانی در دفاع مقدس را نادیده بگیرد.