بی بی منجمه؛ بانوی نامدار ایرانی در عرصه ستاره شناسی

در آسمان بلند و درخشان تاریخ ستاره شناسی کشورمان با همه فراز و نشیب هایش جست‌وجوی ستارگان زن منجم کاری دشوار است! به گونه‌ای که حتی در پرتفصیل‌ترین نوشتارهای تاریخ نجوم هم اغلب نامی از زنان نیست. آیا زنان ایرانی در تاریخ علم نجوم تا دوران معاصر نقشی ایفا نکردند؟ آیا تا پیش از تاسیس مدارس و دانشگاه‌های امروزی و فرصت برابر برای زنان و مردان برای تحصیل در رشته‌های مختلف و ظهور منجمانی مانند آلنوش طریان، زنان در علم نجوم سهمی نداشتند؟

واقعیت این است که در تاریخ ایران پیش از دوران معاصر نیز ستاره‌شناسان زن حضور داشته‌اند. شاید این ستاره شناسان آوازه‌ای چون خیام نیشابوری و ابو ریحان بیرونی نداشته باشند، اما بخشی از تاریخ ستاره شناسی ما هستند که نباید آن‌ها را نادیده گرفت. بی‌بی منجمه اهل نیشابور، دختر کمال‌الدین سمنانی نیز یکی از زنان نامدار در جهان نجوم کشورمان است.

• اولین بانوی اختر فیزیک و مادر نجوم ایران را بشناسید

بی‌بی‌ منجمه از پایان دوران نوجوانی به آموختن نجوم مشغول می‌شود و مهارتش او را به یکی از منجمان دربار جلال‌الدین خوارزمشاه تبدیل می‌کند. مجدالدین محمد ترجمان، شوهر بی‌بی‌ نیز منشی دربار این شاه خوارزمشاهی است. بی‌بی منجمه و شوهرش زندگی پرماجرایی دارند و بعدها به دربار سلاطین ایوبی از دودمان‌های سوریه و مصر نیز راه پیدا می‌کنند. بی‌بی منجمه بر احکام نجوم و علم ستاره‌شناسی زمانۀ خود تسلط دارد و به‌خاطر پیشگویی‌هایش بر اساس حرکات ستارگان از شهرت بسیاری برخوردار می‌شود تا جایی که شاهان روزگار برای بهره‌مندی از او در دربارشان رقابت می‌کنند.

شهرت پدر و همسر و حتی پسر بی‌بی منجمه که از مورخان سلجوقیان روم بود و کتابش هم به «تاریخ ابن‌بی‌بی» شهرت دارد، بی‌شک در ثبت نام و ماندگاری این زن منجم اثرگذار بوده است. اما نبودن نام زنان دیگر چون او، به معنای نبودن منجمان زن در تاریخ ایران نیست.

این گمنامی برآمده از رویکرد سنتی تاریخ‌نگاری است که غالباً در آن، تاریخ زیست فرودستان را به ثبت نمی‌رساندند. زنان بخشی از همین گروه زیردستی به حساب می‌آمدند. اگر بی‌بی منجمه در این عرصه وارد شده، چرا زنان دیگر، دست‌کم از خانواده‌های اسم و رسم‌دار نتوانند به دنیای نجوم راه یابند!؟ بسیار بعید و غیرمحتمل است که بگوییم در تاریخ ما تا قبل از دوران جدید فقط یک زن منجم داریم و آن هم بی‌بی منجمه است. بهتر است بگوییم این بی‌بی تنها منجم زنی است که نامش به دستمان می‌رسد.

یکی از وظایف مورخان در دوران نو بازخوانی تاریخ و جستن نانوشته‌های گذشته هر مرز و بومی است. این گذشته می‌تواند زندگی زنان درس‌خوانده باشد که به حاشیه می‌رفتند، زندگی سربازان بزرگ‌ترین جنگ‌ها باشد که کسی به نوشتن نامشان اهمیت نمی‌داد، زندگی کودکان و نوجوانانی باشد که نادیده گرفته می‌شدند یا زندگی هر آن‌که جهان‌بینی سنتی تاریخ‌نگاران در قدیم مانع از کتابت و نگارش نامشان می‌شد.

ایسنا