«دهتوک» سفیر دانایی می‌شود/روایت بانوی کارآفرین از احیای فرهنگ بومی روستای زادگاه خود

آخر هر ماه کارش این است که ساکش را ببندد و همراه با خانواده به روستای «کلیران» که از توابع شهرستان «ایرانشهر» در استان سیستان و بلوچستان است، مسافرت کند. روستای«کلیران» هزار و ۵۰۰ کیلومتر با پایتخت فاصله دارد و با کلیدواژه‌های «محرومیت سرانه‌های رفاهی»، «سوزن‌دوزی»، «قنات» و «درخت کلیر» می‌توان به جست و جوی موضوعات مرتبط با این روستا در فضای مجازی پرداخت.

«ماه بی‌بی درخش» بانوی کارآفرینی است که ۳۶ سال دارد و ساکن روستای کلیران است. این روستا علاوه بر اینکه زادگاه این بانوی کارآفرین است، محله ای است که برای احیا و ارتقای فرهنگ و سنت در آن تلاش بسیاری صورت گرفته است. توسعه فضاهای آموزشی و تحصیلی، ساخت و تجهیز کتابخانه و بازآفرینی عروسک‌های بومی این شهرستان با همراهی زنان روستا از جمله این فعالیت‌هاست که ماه بی‌بی برای‌ آبادانی کلیران تا به امروز انجام داده است. در این گزارش با گوشه ای از فعالیت های این بانوی خیر و کارآفرین آشنا خواهید شد:

تولد یک ایده

لهجه شیرین بلوچی دارد. مهربان و خونگرم است و در رشته تربیت به کسب علم و دانش اندوزی پرداخته است. او جزو نخستین دختران بلوچ بود که با حمایت های مادرش راهی دانشگاه شد. در شیراز ادامه تحصیل داد و برای گذراندن دوره طرح خود به شهرستان «دلگان» سیستان و بلوچستان رفت تا علوم تجربی تدریس کند. ماه بی بی هم زمان با ادامه تحصیل به محرومیت های موجود در کلیران فکر می‌کرد. او خاطرات خود از آن روزها را این طور تعریف می‌کند: «از همان زمان که در کلاس اول ابتدایی روستای کلیران مشغول به تحصیل شدم تا امروز، مدرسه این روستا در یک کلاس ۲۰مترمربعی رنگ نشده با نیمکت‌های زهوار دررفته خلاصه می‌شود؛ کلاسی که دختران و پسران ۷ تا ۱۵ ساله در آن مشغول به تحصیل هستند. علت این همه فقدان و محرومیت آموزشی سبد خالی بودجه شورای روستای کلیران است. به همین علت بیشتر دانش آموزان در این روستا درس نمی‌خوانند. پسرها از ۱۱ سالگی دنبال کار سوخت‌بری می‌روند و دختران هم بعد از گرفتن دیپلم، ازدواج می‌کنند؛ در حالی که بسیاری از این دانش آموزان سرشار از ذوق و استعداد هستند. این وجه از زادگاه سرسبزم را هیچ‌گاه نپسندیدم. به همین دلیل ایده کارآفرینی بانوان روستا را با توجه به ظرفیت‌های هنری و تاریخی و توسعه فضاهای آموزشی و فرهنگی با ارائه آموزش رایگان عروسک‌دوزی و سوزن‌دوزی به بانوان هم‌محله‌ای طراحی کردم.»

توجه به کتابخانه بعد از احیای دهتوک

این بانوی کارآفرین از سال ۱۳۸۹ همراه همسر و ۳ فرزندش در تهران زندگی می‌کند و از سال ۱۳۹۵ نیز به شبکه‌سازی برای ایجاد بازار فروش محصولات زادگاهش، از عروسک‌های بومی دهتوک گرفته تا خرمای گرم اقدام کرده است: «ساخت عروسک دهتوک و هنر سوزن‌دوزی یکی از ظرفیت‌های روستای کلیران در حوزه فرهنگی و صنایع‌دستی است. به همین دلیل تصمیم گرفتم با کمک بانوان روستا شیوه ساخت عروسک‌های بدون چهره دهتوک را که فقط مادربزرگ‌ها آن را به یاد داشتند و در حال فراموش شدن بود، احیا کنم و سود حاصل از فروش این محصولات را به تجهیز کتابخانه‌ای بزرگ اختصاص دهم. بچه‌های کلیران عاشق کتاب خوانی و مطالعه هستند و تا پیش از ساخت کتابخانه فعلی، یکی از اتاق‌های کاهگلی منزل زن عموی خدابیامرزم پاتوق فرهنگی‌شان بود؛ پاتوق فرهنگی ای که قفسه‌های آن جعبه‌های کارتنی یا پلاستیکی میوه بودند و تنها ۵۰ جلد کتاب کهنه را در خود جای داده بودند. با این وجود حالا به کمک فروش عروسک‌های دهتوک و همراهی خیّران فرهنگی که اینجا همسایه و هم‌محله‌ای هستند یا افراد خیر از شهرهای دیگر، بیش از ۲ هزار جلد کتاب جمع‌آوری شده است؛ کتاب‌هایی که به معنای واقعی دل بچه‌های روستا را شاد می‌کند. کاش ناشران هم در این کار ثواب همراه شوند.»

از قیمت پایین تا سفارش‌های خاص

ماه بی‌بی از قیمت پایین عروسک‌های دهتوک که بانوان کلیران با زحمت زیاد و هنر فراوان آنها را می‌سازند می‌گوید: «واقعیت این است که محصولات تولید شده در حوزه صنایع‌دستی مانند همین عروسک‌های دهتوک که هویت و تاریخ یک قوم و یک محدوده جغرافیایی را روایت می‌کند، در برابر محصولات صنایع کارخانه‌ای و شرکتی قیمت پایینی دارند. این دستمزد ناچیز گاهی سازندگان این عروسک ها را دلسرد می‌کند. با این وجود بنده سعی کردم با ایده نصب پارچه کوچک و دستنوشته‌ای پشت هر عروسک (پارچه‌های کوچکی که سازنده هر عروسک روی آن داستانی قدیمی از همان عروسک را می‌نویسد)، ارزش افزوده‌ای را ایجاد کنم تا قیمت واقعی اثر حفظ شود و مسیر توانمندسازی و کارآفرینی بومی پایدار و پابرجا بماند. از سال ۱۳۹۵ که این ایده به مرحله اجرا رسیده است به بیش از ۱۰۰ بانوی هم‌محله‌ای هنر سوزن‌دوزی  و شیوه ساخت عروسک دهتوک را آموزش داده‌ام و در این مدت بیشتر از ۸۰۰ عروسک دهتوک در بازارچه‌های محلی، نمایشگاه‌های استانی و بین‌المللی و گالری‌های هنری در معرض فروش قرار گرفته‌اند و در برخی از نمایشگاه هایی که محصولات ما عرضه شده است سفارش‌هایی نیز گرفته‌ایم. به‌عنوان مثال یک مهدکودک برای نوآموزان خود ضمن سفارش، از تعدادی از هنرمندان ما دعوت کرد تا بیشتر در رابطه با تولیدات صنایع دستی روستای کلیران توضیح دهند. تعدادی از این سفارش ها نیز متعلق به مشتریانی بودند که عروسک‌های دهتوک را برای مهمانان خارجی خود خریداری کردند. برخی هم با توجه به بودجه‌ای که در نظر گرفته بودند از هنرمندان ما می‌خواستند که عروسک با اصیل‌ترین پارچه‌ها و سوزن‌دوزی‌های بلوچی تزیین شود.» ایده راه‌اندازی اقامتگاه بوم‌گردی در روستای کلیران هدف بعدی ماه بی‌بی است: «اگر هر فردی روستای خود راآباد کند، تهران و محله‌هایش این‌قدر شلوغ نمی‌شود و زندگی به نسبت عادلانه در همه ایران جاری می‌شود.»

اهالی چه می‌گویند؟

«کریمه ساجدی» از جمله هنرمندانی است که به ساخت عروسک دهتوک اشتغال دارد تا هم منبع درآمدی کوچک داشته باشد و هم کتابخانه‌ای در روستایی دورافتاده موجب رونق فرهنگی شود. او می‌گوید: «کاش هنرهای بومی احیا شوند تا تنوع فرهنگی باعث رونق اقتصادی شود. طرحی که خانم درخش اجرا می‌کند اثرات اقتصادی و  فرهنگی مطلوبی دارد.»

همچنین، «سمیه داشی» از ساکنان محله شهید دستغیب می‌گوید: «هم هنر سوزن‌دوزی یاد گرفته‌ام و هم در کار ثوابی شریک شده‌ام که آثار آن می‌تواند در بهبود آینده فرزندانم بسیار تاثیرگذار باشد.»