جای خالی ورزش در میان خانواده‌های ایرانی به خصوص مادران

به گزارش جهان بانو، بانوان میانسال در محوطه‌ی پارک در حال پیاده روی بودند. آهسته و شمرده قدم‌ بر می‌داشتند. با وجود فاصله دور، می‌شد تشخیص داد که هر کدام از آنها به امراض جسمی مبتلا هستند؛ بیماری هایی مانند کمردرد، زانو درد و … البته اضافه وزن هم در این سن و سال طبیعی است. روی یک نیمکت نشستند تا خستگی شان بر طرف شود و با یکدیگر سلام و احوال پرسی کنند. یکی از خانم‌ها می‌گفت: «توی خونه نشستن فایده ای نداره، می‌ترسم اگه همینجوری ادامه بدم سر پیری زمین گیر بشم». یکی دیگر از خانم‌ها در تایید حرف او گفت: «ما که جوون بودیم، اینهمه بچه آوردیم و اینقدر کار تو خونه انجام می‌دادیم، آخرش اینجوری شدیم. معلوم نیست این جوونا وضعیتشون چه جوری می‌شه. نصف ماهم فعالیت نمی‌کنن و بیشتر از یه بچه هم نمیارن» زن‌ها یک بار دیگر بلند شدند و شروع به پیاده روی به سمت دیگر پارک کردند. کفش های هیچکدامشان مناسب پیاده روی نبود و با همان لباس‌های معمولی قدم می‌زدند. همینطور آهسته قدم بر می‌داشتند و با یکدیگر صحبت می‌کردند. از کنار وسایل ورزشی قرمز رنگ و زرد رنگ عبور کردند. آنجا کسی برای استفاده از وسایل دیده نمی‌شد. تنها یک دوچرخه ثابت بیکار نمانده بود و دو بچه در حال بازی با آن بودند. زن‌ها با یکدیگر در حال صحبت بودند و به سمت انتهای پارک حرکت می‌کردند.

بیگانگی خانواده ایرانی با ورزش 

ایرانیان در طول چند دهه‌ گذشته به کم تحرکی مبتلا شده‌اند. ممکن است سبک زندگی جدید که بر استفاده از تکنولوژی و سرعت تاکید دارد، یکی از علل گوناگون این موضوع باشد. متاسفانه باید گفت که بیگانگی با ورزش مساله ای است که تمام اعضای یک خانواده‌ ایرانی را در بر می‌گیرد؛ والدین و فرزندان. در یک گزارش که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ منتشر شده، بیان شده است: «بیشتر از ۶۴ درصد از افراد جامعه به انجام ورزش و فعالیت های جسمانی نمی‌پردازند. میانگین مدت زمان ورزش افراد از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۴، ۱۵ دقیقه به ثبت رسیده است که در سال ۱۳۹۶ به ۲۷ دقیقه افزایش پیدا کرد. این امر می‌تواند تا حدودی ناشی از این باشد که قانونگذار در برنامه ششم توسعه و موضوع مهم ورزش از مالیات بر ارزش افزوده، مداخله حمایتی انجام داده است. از طرف دیگر سرانه موجود فضای ورزشی در کشور با اندازه طول یک «گام» برابری می‌کند و به ازای هر چهار هزار نفر تنها یک مکان برای ورزش و فعالیت های جسمانی در دسترس است.» این شرایط در کنار اثرات نامطلوب جسمانی ناشی از چاقی مانند درد‌های مشترک میان دو جنس، در بین زنان به صورت متفاوتی تاثیرگذار خواهد بود. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۶ میلادی ۶۳ درصد از زنان ایرانی به چاقی و اضافه وزن مبتلا بودند. لازم به ذکر است که بیماری‌های زنانه را نیز باید در کنار این امراض مورد توجه قرار داد.

به عنوان مثال زنان دارای اضافه وزن و مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک برای تنظیم چرخه عاقدگی خود نیاز به انجام فعالیت بدنی و تمرینات ورزشی دارند. فعالیت ورزشی مناسب باعث افزایش امکان باروری این گروه از زنان خواهد شد. در رابطه با این موضوع مثال‌های دیگری نیز در گزارشات پزشکی مشاهده می‌شود؛ مثال هایی مانند تاثیر چاقی بر شکست در درمان‌های جنین ماکروزوم، پره اکلامپسی، دیابت بارداری و ناباروری. با این حال با وجود چنین مشکلاتی در بین زنان، تا به امروز در برنامه‌های جمعیتی چه در بعد فرهنگ سازی و چه در بعد قانون گذاری کمتر به ترویج و گسترش ورزش همگانی در میان زنان اشاره‌ای شده است.

تجربیات موفق بین‌المللی برای توسعه ورزش همگانی

در ارتباط با فقدان فعالیت ورزشی در میان زنان، در این گزارش تصمیم داریم کم و کیف توسعه و ترویج ورزش همگانی در ایران را مورد بررسی قرار دهیم؛ موضوعی که از اهمیت بسیاری برخوردار است و باید به بخشی از جریان روزمره زندگی مردم تبدیل شود. با این وجود اهتمام به این موضوع در بین مسئولان مربوطه، در مقایسه با تلاش برای ارتقای ورزش قهرمانی، کمتر مشاهده می‌شود. از طرف دیگر ما در راستای سیاست گذاری برای ترویج ورزش همگانی در بعد نرم افزاری و سخت افزاری این موضوع گرفتار خطای محاسباتی شده‌ایم و تلاش‌های گذشته چندان نتیجه بخش نبوده است.

در ادامه این گزارش گفت‌وگویی باحسین گلزار، مستندساز و پژوهش گر انجام داده ایم. وی ابتدا به مسائل زیرساختی اشاره کرد و با ذکر یک مثال موفق از کشور آلمان که در رابطه با نهادینه کردن ورزش در میان مردم به موفقیت قابل توجهی رسیده است، اظهار کرد: «تجربه‌ی موفقی که می‌توان با مشاهده تجارب کشور‌های دیگر به دست آورد این است که در راستای توسعه ورزش همگانی، تنها به تبلیغات اقناعی یا حتی به بسترسازی از طریق فراهم کردن بوستان‌ها و ابزار‌ها و مانند این‌ها بسنده نکرده اند. یک ارتباطی شکل گرفته است که بنده این ارتباط را ساختارسازی نامگذاری می‌کنم. 

به عنوان مثال در کشور آلمان اگر شما هر ماه تعداد مشخصی از ساعات شبانه روز را به باشگاه رفتن اختصاص دهید و گواهی باشگاه بیاورید، در حق بیمه‌ی سالانه به شما مقداری تخفیف داده می‌شود یا مثلا در هزینه‌ی ثبت نام باشگاه به شما تخفیف تعلق می‌گیرد. چرا؟ چون به عنوان مثال محققان به این نتیجه مهم دست یافته اند که افرادی که ده سال به صورت مستمر ورزش کرده اند، الان کمتر به بیماری های قلبی مبتلا هستند. پس افرادی که بیمه‌ی عمر و بیمه‌ی درمانی ارائه می‌کنند ترغیب می‌شوند که مشتری خود را به انجام ورزش تشویق کنند. به این ترتیب هم ورزش ترویج می‌شود، هم اقتصاد باشگاه‌ها رونق گرفته است، هم بیمه کمتر متحمل پرداخت هزینه درمانی و خسارت شده است و در نهایت نیز جامعه سالم تری خواهیم داشت. در این فرایند پول به عنوان یارانه دولتی پرداخت نمی‌شود. بیشتر به کار‌هایی شباهت دارد که امروزه در کشور ما تاکسی‌های اینترنتی با استفاده از باشگاه مشتریان برای جذب مشتری انجام می‌دهند. بیمه از طرف دولت و ساختار حکومتی ملزم شده است تا طرح‌های تشویقی بگذارد. بنابراین این‌ طرح ها به صورت طرح‌های تشویقی-تخفیفی است و یارانه‌ای نقدی به فرد تعلق نمی‌گیرد.»

گلزار به نقش استارتاپ‌ها و شرکت‌ها در ترویج ورزش همگانی در میان کارمندان خود اشاره کرد و گفت: «در کشور ما برخی کسب و کار‌های جدید و استارتاپ‌ها به این سمت که مثلا در شرکت‌شان مکانی را برای میز پینگ پنگ یا فوتبال دستی اختصاص دهند، حرکت کرده اند. با این وجود بعضی‌ از این حرکت ها در حد نمایش باقی مانده است. بخشی از فعالیت روزانه‌ی نیرو‌های کسب و کار‌های موفق و مطرح جهان به ورزش و فعالیت های جسمانی اختصاص دارد. بنابراین ساختارسازی یک حلقه‌ی مفقوده در ایران محسوب می‌شود که من شبیه آن را در کشورمان تا به امروز ندیده ام. در ایران اقناع وجود دارد. در برخی از شهرها ممکن است بسترسازی هم صورت گرفته باشد. به عنوان مثال ممکن است شما بگویید در تهران بسترسازی اتفاق افتاده است، با این وجود در فلان شهرستان همان زیرساخت هم وجود ندارد. با این حال چیزی که حتی در پایتخت هم اتفاق نیفتاده است، ساختارمند شدن این فرآیندهاست.»

ایده‌های پیش روی دولت برای توسعه ورزش با مقتضیات مادرانه

گاهی شهرداری‌ها و دولت برای تجهیز بوستان‌ها اقدام می‌کنند و یا برنامه‌های عمومی دیگری را تدارک می‌بینند و علی رغم اینکه هیچ ممانعت آشکاری وجود ندارد، عوامل مخفی موجب می‌شود که مادران از امکانات فعلی ورزشی استفاده نکنند و این مساله در برنامه‌های آینده ادامه داشته باشد. مسائل فرهنگی و مذهبی در میان یک طیف از جامعه بانوان ممکن است تاثیرگذار باشد. مثلا یک خانم چادری چندان تمایلی به ورزش کردن در پارک ندارد. همانطور که پیش تر در گزارش های مجموعه مادران تنها به این موضوع اشاره کردیم، در همه استان های ایران امکاناتی مانند پارک بانوان وجود ندارد. اما مهم‌تر از همه این مسائل مشغولیت‌های مادران است که اساسا فرصتی برای دور شدن از فرزندان و منزل به آنها نمی‌دهد؛ چه برای مراجعه به باشگاه‌ها و چه برای استفاده از امکانات رایگان شهری. 

این پژوهش گر به محدودیت‌های زنان اشاره کرد و از ایده‌هایی سخن گفت که دولت می‌تواند برای توسعه ورزش در بین مادران اجرا کند. وی تصریح کرد: «دلایل مذهبی یا فرهنگی می‌توانند به صورت بالقوه‌ مانع از انجام این کار شوند. با این وجود باید این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که برای ورزش کردن یک خانم چه قدر فضا در پارک‌ها فراهم است، یا برای انجام این کار به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟ به عنوان مثال در حال حاضر در پایتخت که متاسفانه با هیچ جای کشور قابل مقایسه نیست، شهر دخت‌ها و شهر بانو‌ها وجود دارند و تمامی آن‌ها از باشگاه ورزشی برخوردار هستند. البته این‌ موارد همه‌ی راه حل‌های موجود نیستند و الان با گسترش شبکه‌های اجتماعی خیلی راحت می‌توان خانم ها را به انجام ورزش تشویق کرد.

 ممکن است آن مادر مسئله‌ی دوم و سومش بحث پوشش یا مسائل فرهنگی باشد و به طور کلی زمان و امکان انجام فعالیت های ورزشی را نداشته باشد. این مادر می‌تواند از گجت‌ها، ماژول‌ها یا گوشی تلفن همراه برای ورزش استفاده کند. نمونه‌های بسیار موفقی در دنیا وجود دارند و می‌توان به معرفی نرم افزارهایی پرداخت که این کار را انجام می‌دهند. مثلا نرم افزارهایی که به ثبت قدم های افراد به صورت روزانه می‌پردازند، آنها را به ورزش و کاهش وزن تشویق می‌کنند و از نظام‌های مبتنی بر پاداش و تشویق بهره مند هستند که به افراد یادآوری می‌کنند و افراد با بررسی هزینه-فایده فعالیت های ورزشی مورد نظر خود را انجام می‌دهند. نرم افزار هم به ثبت رکورد می‌پردازد. به عنوان مثال امروز در تهران هزار نفر هر کدام ۱۵ کیلومتر پیاده روی را به ثبت رساندند. هر چند که ورزش در پارک‌ها جذابیت خاص خودش را دارد و اگر شما صبح‌ها به فضای پارک‌های مختلف نگاهی بیندازید، مشاهده می‌کنید که هر پارک مخاطب خودش را دارد، با این وجود آن سن و سال و مخاطب هدفی که شما تصور می‌کنید نیستند و عمدتا آدم‌های مسن، افراد بازنشسته و افرادی که به ورزش به عنوان یک تفریح نگاه می‌کنند در بوستان ها حضور دارند. در گروه مد نظر شما تنها راه حل انجام فعالیت های ورزشی در اماکن خاص نیست و می‌تواند به این صورت هم باشد و مشوق‌های ساختاری که افراد را تشویق به فعالیت های جسمانی می‌کنند نیز می‌توانند موثر واقع شوند.»

ورزش همگانی به معنای درست آن می‌بایست گزینه‌های متنوعی را پیش پای هر یک از اعضای خانواده اعم از جوانان، کودکان و سالمندان قرار دهد. با در نظر گرفتن لیستی که عناوین ورزش‌های همگانی را در بر می‌گیرد (پیلاتس، ایروبیک، آمادگی جسمانی، ورزش باستانی، مچ اندازی، فوتبال دستی، طناب کشی، یوگا، الک دولک، کبدی یا زو، هفت سنگ و …) این امر ممکن است. بنابراین وجود چنین بسته ورزشی موجب نشاط تمامی اعضای خانواده می‌شود. 

وی  در ادامه‌ی صحبت‌های خود ضمن بیان این موضوع و تاکید بر نقش مادر به عنوان یک فرد بسیار تاثیرگذار در خانه، اضافه کرد: «بخش بانوان نیز می‌تواند به عنوان یک بخش جدی از این پروژه محسوب شود که از وجهه دیگری در موضوع جمعیت برخوردار است و می‌تواند در افزایش جمعیت تاثیرگذار باشد. هنگامی که ما در ساختار‌های گوناگون ورزش را مورد بررسی قرار دادیم، مشاهده کردیم که می‌توان دو دسته بندی کلی در ارتباط با ورزش انجام داد. ورزش قهرمانی به معنای ورزشی که جدی، حرفه‌ای و رقابتی است و اگر یک روز آن را کنار بگذارید ضربه می‌خورید و باید برای آن هزینه کنید تا برای تان درآمدزا باشد و از طرف دیگر بسیار جای رقابت دارد. در صورتی که ورزش‌های همگانی این ویژگی ها را ندارند. دورهمی‌ها و بازی‌های سرگرم کننده ای محسوب می‌شوند. هم سلامتی را با خودشان به ارمغان می‌آورند و هم از این مولفه‌ها برخوردار هستند. حالا همین را در فضای خانواده اجرا کنید. به عنوان این که خانواده‌ای که می‌خواهد به سلامتش برسد؛ اما الزاما به دنبال ورزش حرفه‌ای نیست چه قدر ورزش همگانی می‌تواند به او کمک کند. نقش مادر در این زمینه چیست؟ طبیعتا بخش زیادی از برنامه ریزی‌های روتین خانه، به مادر برمی‌گردد. وقتی خودش نقش فعالی داشته باشد؛ طبیعتا خیلی راحت‌تر بین اعضای خانواده این اتفاق می‌افتد.»